Odważny aż do śmierci. Prof. Franciszek Raszeja na unikalnych zdjęciach

Był postacią nie mieszczącą się schematach swojej epoki. Odważny w życiu zawodowym - i publicznym. Mówił rzeczy niepopularne, gdy np. potępiał antysemicką nagonkę i ekscesy na Uniwersytecie Poznańskim w latach 30. A jednocześnie dawał przykład chrześcijańskiej wrażliwości i poświęcenia. Zginął tragicznie i zdecydowanie przedwcześnie, w pełni sił.

Niezwykłą wystawę, przypominającą wybitną postać poznańskiej i polskiej medycyny prof. Franciszka Raszeję, można oglądać od marca do października w Muzeum Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Patronat Honorowy nad wystawą objął rektor Uniwersytetu Medycznego prof. Andrzej Tykarski. Ekspozycję przygotowały Anna Poniedziałek i Łucja Stasik z Muzeum UMP oraz Piotr Nowakowski z Archiwum Ortopedyczno-Rehabilitacyjnego Szpitala Klinicznego im. W. Degi UMP.

Wystawa prezentuje unikalne fotografie prof. Raszei, zebrane po raz pierwszy w tak szerokim, choć jednocześnie skromnym wyborze. Ich właścicielami są prof. Bożena Raszeja-Wanic (starsza córka profesora, sanitariuszki w powstaniu warszawskim) i prof. Gerwazy Świderski (lekarz ortopeda zafascynowany postacią profesora Raszei, nestor polskiej ortopedii, wieloletni współpracownik i zastępca prof. Wiktora Degi w Klinice Ortopedii Państwowego Szpitala Klinicznego nr 4 Akademii Medycznej w Poznaniu, a potem m.in. kierownik Kliniki Ortopedii we Wrocławiu w latach 1973-1981).
Wybór zdjęć prezentujemy dzięki uprzejmości Muzeum Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu.

Franciszek Raszeja urodził się 2 kwietnia 1896 roku w Chełmnie, w ówczesnym zaborze pruskim. Jego rodzicami byli Julianna z domu Cichon i Ignacy Raszeja, urzędnik pocztowy. Ukończył Królewskie Gimnazjum w Chełmnie. 14 sierpnia 1914 roku, już po wybuchu I wojny światowej i wypowiedzeniu przez Niemcy wojny Rosji oraz Francji, zdał maturę, a dwanaście dni później został powołany do niemieckiego wojska i wysłany na front wschodni.

W grudniu 1914 w bitwie nad rzeką Rawką pod Łowiczem dostał się do niewoli rosyjskiej. Trzy lata spędził w obozie jenieckim pod Taszkientem w Uzbekistanie. Po wybuchu rewolucji marcowej w 1917 roku udało mu się uciec z obozu. Po długiej tułaczce, na początku kwietnia 1918 dotarł do Polski. Rozpoczął studia lekarskie na uniwersytecie w Münster w Nadrenii Północnej-Westfalii. W lipcu 1920 roku przerwał je, powrócił do kraju, wstąpił do Wojska Polskiego i wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Służbę zakończył w marcu 1921, po podpisaniu pokoju ryskiego.

Po zwolnieniu z wojska był studentem Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego, a następnie Wydziału Lekarskiego nowo utworzonego Uniwersytetu Poznańskiego. 23 września 1923 roku otrzymał dyplom doktora wszech nauk lekarskich UP.

Po ukończeniu studiów dr Raszeja pracował jako starszy asystent w Klinice Ortopedycznej Uniwersytetu Poznańskiego, mieszczącej się w Poznańskim Zakładzie Ortopedycznym im. Bronisława Saturnina Gąsiorowskiego na ulicy Gąsiorowskich na Łazarzu. Była to pierwsza i przez cały okres przedwojenny jedyna klinika tej specjalności w Polsce. Kierował nią prof. Ireneusz Wierzejewski, ojciec polskiej ortopedii i prekursor kompleksowej rehabilitacji osób niepełnosprawnych.

Z Kliniką Ortopedyczną Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Poznańskiego mieszczącą się w Zakładzie Gąsiorowskiego dr F. Raszeja był związany aż do jej likwidacji w 1930 roku. Po śmierci prof. Wierzejewskiego, który w myśl umowy zawartej między Wydziałem Lekarskim UP a Towarzystwem Dobroczynnym Charitas - właścicielem Zakładu - był osobą łączącą obie instytucje, rozmowy na temat warunków dalszej współpracy skończyły się fiaskiem.

Dr F. Raszeja był, obok Ireneusza Wierzejewskiego, Michała Grobelskiego, Henryka Cetkowskiego i Wiktora Degi, współzałożycielem i członkiem zarządu Polskiego Towarzystwa Ortopedycznego (na IV Zjeździe we Lwowie w 1933 nazwę zmieniono na Polskie Towarzystwo Ortopedyczne i Traumatologiczne i pod tą nazwą istnieje ono do dziś). Na I Zjeździe PTO w Poznaniu, 17 listopada 1928 roku, dr F. Raszeja wygłosił wykład inauguracyjny pt. "Kilka zagadnień z zakresu fizjologii stawu kolanowego"

W marcu 1931 dr F. Raszeja habilitował się z ortopedii na podstawie pracy pod tytułem "Doświadczalne i kliniczne badania nad jontoforezą". Kilka miesięcy później, we wrześniu 1931, zorganizował Szpital Ortopedyczny Poznańskiej Ubezpieczalni Społecznej w Swarzędzu i został jego dyrektorem. Kierował nim aż do jego likwidacji w lipcu 1935.

Swarzędzki szpital ortopedyczny kierowany przez doc. F. Raszeję dysponował 40 łóżkami na oddziałach kobiecym i dziecięcym oraz męskim, a także nowoczesną salą operacyjną, pracowniami diagnostycznymi i pomieszczeniami, w których prowadzono fizykalną terapię pacjentów.

Pod koniec 1930 roku Rada Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Poznańskiego powierzyła doc. Raszei zadanie zorganizowania uniwersyteckiej Polikliniki Ortopedycznej w budynku Collegium Marcinkowskiego przy ul. Górna Wilda 89 (dziś mieści się tam Ortopedyczno-Rehabilitacyjny Szpital Kliniczny im. W. Degi UMP). Poliklinika zajęła 20 pomieszczeń, w których urządzono m.in. gabinety przyjęć, pracownię rentgenowską, laboratoria, salę gimnastyczną, gabinety medycyny fizykalnej, bibliotekę, gipsownię i warsztaty ortopedyczne. Działała w latach 1931-1935, a jej kierownikiem był doc. F. Raszeja.

1 sierpnia 1935 r., po pięciu latach przerwy, reaktywowano uniwersytecką Klinikę Ortopedyczną. Mieściła się ona w gmachu Collegium Marcinkowskiego. Uchwałą Rady Wydziału Lekarskiego UP jej kierownikiem został doc. Franciszek Raszeja. Jako kierownik Kliniki wyposażył ją w nowoczesny sprzęt. Stworzył sławny ośrodek leczniczo-rehabilitacyjny, dydaktyczny i naukowy. W rok po reaktywacji Klinika liczyła 60 łóżek. W chwili wybuchu II wojny światowej miała już 100 łóżek dla dorosłych i 30 dla dzieci.

15 grudnia 1936 doc. F. Raszeja został mianowany przez Prezydenta RP Ignacego Mościckiego profesorem nadzwyczajnym ortopedii. Jego dorobek naukowy obejmuje 40 prac w języku polskim, niemieckim i francuskim. W latach 1925-1927 przeważały prace traktujące o metodach diagnostycznych w ortopedii. Od 1928 roku jego zainteresowania naukowe koncentrowały się wokół histologii, biochemii i fizjologii stawów oraz badań doświadczalnych i klinicznych nad jontoforezą wapniem, litem i jodem. Zajmował się złamaniami kości skokowej i szyjki kości udowej, procesami powstawania zrostu kostnego, różnicowaniem guzów kości oraz przewlekłych chorób stawu kolanowego, wrodzonym zwichnięciem biodra i ortopedycznym leczeniem następstw choroby Heinego-Medina.

Prof. F. Raszeja był członkiem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Kierowana przez niego Klinika Ortopedyczna UP oprócz sal chorych i sali operacyjnej posiadała pracownię RTG, gabinet przyjęć, salę opatrunkową, gipsownię, sale do terapii fizykalnej i salę gimnastyczną, a także doskonale wyposażone laboratorium. W suterenie znajdowała się kuchnia. Pod koniec lat 30-tych prof. Raszeja czynił starania o utworzenie szkoły dla niepełnosprawnych dzieci. Starania te przerwał wybuch wojny.

W 1936 roku został odznaczony przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Złotym Krzyżem Zasługi za wybitne osiągnięcia w pracy zawodowej. Zaliczał się do tych członków środowiska uniwersyteckiego, którzy protestowali przeciwko dyskryminacji studentów Żydów, m. in. przeciw gettu ławkowemu. W grudniu 1937 roku podpisał list w tej sprawie, zamieszczony na łamach "Dziennika Ludowego", jako jeden z jedenastu profesorów Uniwersytetu Poznańskiego.

1 września 1939 prof. F. Raszeja został powołany do wojskowej służby sanitarnej. Zgodnie z rozkazami udał się do szpitala wojskowego w Łodzi, a następnie wraz z nim ewakuował się do Kowla, miasteczka na Wołyniu. Pełnił tam funkcję komendanta szpitala. W listopadzie 1939 prof. F. Raszeja, mający poważanie wśród społeczności żydowskiej, został ostrzeżony przez jednego z żydowskich mieszkańców Kowla, że Rosjanie planują likwidację szpitala i wywózkę w głąb Rosji jego pracowników. Profesor wraz z rodziną podjęli decyzję o ucieczce - dotarli do Bugu i przeprawili się na jego drugą stronę, a następnie udali do Warszawy.

Po przybyciu do okupowanej przez Niemców stolicy prof. F. Raszeja zgłosił się do Szpitala Ujazdowskiego. 5 grudnia 1939 został ordynatorem oddziału chirurgicznego w Szpitalu PCK na Smolnej, a następnie utworzył w nim oddział ortopedyczny liczący 30 łóżek. Na oddziale tym odbywali praktyki studenci medycyny tajnego Uniwersytetu Warszawskiego.

W 1941 roku w porozumieniu z Tajnym Komitetem Porozumiewawczym Lekarzy Demokratów i Socjalistów, prof. Raszeja zorganizował w Ośrodku Zdrowia i Opieki Społecznej Poradnię Gruźlicy Kostno-Stawowej dla najuboższych mieszkańców Warszawy i jako kierownik codziennie przyjmował tam pacjentów (w czasie okupacji znacznie wzrosła liczba zachorowań na gruźlicę i gruźliczych powikłań). W tym samym roku we współpracy z prof. Ludwikiem Hirszfeldem utworzył tajną stację krwiodawstwa, w której młodzież studiująca konspiracyjnie medycynę oddawała krew dla Żydów w getcie, i kierował tą placówką. Kilkukrotnie udawał się do getta, by udzielić pomocy lekarskiej jego mieszkańcom.

Od października 1926 r. Franciszek Raszeja był mężem Stanisławy z domu Deniszczukówny, doktor filozofii w dziedzinie chemii, w okresie przedwojennym asystentki w Zakładzie Chemii Ogólnej Wydziału Rolniczo-Leśnego UP, potem w Zakładzie Chemii Ogólnej Wydziału Lekarskiego i wreszcie w Katedrze i Zakładzie Chemii Fizjologicznej Wydziału Lekarskiego UP. Po wojnie prof. Stanisława Raszejowa przez wiele lat kierowała Katedrą i Zakładem Chemii Ogólnej Wydziału Lekarskiego UP, a potem Akademii Medycznej w Poznaniu. Państwo Raszejowie mieli dwie córki: Bożenę (Raszeję-Wanic)- późniejszego lekarza internistę, wieloletniego kierownika Kliniki Chorób Wewnętrznych, a następnie Kliniki Nadciśnienia Tętniczego Akademii Medycznej w Poznaniu, i Ewę (Raszeję-Tobjasz)- późniejszego profesora ekonomii w Instytucie Ekonomii Rolnej w Warszawie.

21 lipca 1942, dzień przed rozpoczęciem akcji likwidacji getta warszawskiego, prof. F. Raszeja został poproszony przez swego byłego asystenta, dr. Kazimierza Pollaka, o udanie się wraz z nim na konsylium do getta. Pacjentem był 54-letni Abe Gutnajer, przed wojną właściciel słynnych warszawskich antykwariatów z malarstwem polskim. Po południu prof. Raszeja i dr Pollak, posiadający wymagane przepustki wystawione przez policję niemiecką, przyszli do mieszkania Gutnajera. Niedługo potem wpadli do niego esesmani. Zastrzelili wszystkich obecnych - prof. Raszeję, dr. Pollaka, pielęgniarkę, chorego i jego rodzinę.

Ustalenie dokładnego przebiegu wydarzeń nie jest możliwe. Prawdopodobnie był to napad rabunkowy - przed akcją likwidacyjną esesmani przychodzili do tych mieszkańców getta, którzy przed wojną byli ludźmi zamożnymi i mogli posiadać jeszcze resztki dawnego majątku, aby ich ograbić. Aby pozbyć się niewygodnych świadków u Gutnajera, Niemcy zabili wszystkich. Według innej wersji, wszystkich lokatorów i inne osoby mające nieszczęście przebywać akurat w kamienicy rozstrzelano jako oskarżonych o szmuglowanie żywności.

Ciało prof. Raszei wydobył ze zbiorowego grobu na cmentarzu w getcie jeden z lekarzy ze szpitala PCK. Wywieziono je potajemnie śmieciarką poza mury, profesora pochowano na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Jego pogrzeb był wielką manifestacją ludności stolicy oraz wszystkich ugrupowań sił podziemnych. Nekrolog zamieszczony w jednym z numerów "Abecadła Lekarskiego", konspiracyjnym organie Komitetu Porozumiewawczego Lekarzy Demokratów i Socjalistów, głosił: "W dniu 21 VII 1942 r. zginął śmiercią żołnierza na posterunku prof. dr Raszeja. Zmarły, który był wybitną siłą naukową, swą działalnością i ofiarną pracą dla społeczeństwa zyskał szacunek i uznanie w świecie naukowym, wśród kolegów i pacjentów. Był on jednostką bardzo popularną i uwielbianą przez szerokie warstwy. W tragicznym dniu został wezwany do chorego w getcie i podczas konsultacji został, wraz z gronem lekarzy żydowskich i pacjentem, zastrzelony przez zbirów hitlerowskich. Zginął śmiercią lekarza podczas niesienia pomocy poniżonemu i prześladowanemu za murami choremu Żydowi. Śmierć jego w dzisiejszych czasach rozbestwienia staje się pięknym symbolem tak rzadkiego dziś człowieczeństwa, które wbrew barbarzyńskim ustawom każe lekarzowi pomagać każdemu cierpiącemu".

Od 1953 roku imię prof. Franciszka Raszei nosi poznański szpital miejski przy ul. Mickiewicza.

W 1957 roku prof. F.  Raszeja został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski .

11 kwietnia 2000 roku Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu Yad Vashem w Jerozolimie przyznał mu pośmiertnie medal Sprawiedliwego wśród Narodów Świata.

25 lutego 2001 roku w siedzibie poznańskiej gminy żydowskiej odbyła się uroczystość wręczenia medalu. Odebrała go córka prof. F. Raszei, prof. Bożena Raszeja-Wanic.