Kryzys cesarstwa

Po przegranej wojnie na froncie zachodnim i abdykacji cesarza Wilhelma II w listopadzie i grudniu 1918 r. Niemcami wstrząsała rewolucja. Chaos wywołany przez zrewoltowanych robotników i żołnierzy sprawił, że władze w Berlinie nie panowały nad sytuacją na wschodnich kresach Rzeszy, m.in. w Wielkopolsce. Wielkopolanie dostrzegli w tym swoją szansę. Tym bardziej, że przez całe dziesięciolecia przygotowywali się do dogodnej chwili do wyzwolenia się spod niemieckiej władzy.

Swój do swego

Polacy zakładali więc swoje firmy, otwierali banki, tworząc gospodarkę konkurencyjną wobec niemieckiej, i starali się wykształcić mocne poczucie solidarności narodowej. Wielu polskich przemysłowców i handlowców postępowało w myśl zasady: swój do swego. Rząd dusz sprawowali wśród Wielkopolan działacze spod znaku Narodowej Demokracji, ruchu działającego we wszystkich zaborach i kierowanego przez Romana Dmowskiego. Wśród Wielkopolan zyskiwały poklask propagowane przez endeków hasła "Polak katolik" czy "Niemiec - wróg". Wielu działaczy narodowo-demokratycznych pracowało w towarzystwach gimnastycznych Sokół, udzielało się w ruchu skautowskim, prowadząc tam potajemnie szkolenie wojskowe.

Centrum życia polskiego

W roku 1838 komitet wykonawczy „Spółki Akcyjnej Bazar” zatwierdził projekt Ernsta Steudenera i w tym samym roku pod wspólnym kierownictwem Steudenera i Antoniego Krzyżanowskiego ruszyła budowa gmachu. Budynek zaczęto wznosić przy ul. Nowej (dziś Paderewskiego), która łączyła Rynek z Al. Wilhelmowskimi (dziś Aleja Marcinkowskiego). Budowa zakończyła się w 1842 r. Początkowo hotel nie dochodził do Alei Wilhelmowskich. Dopiero po wykupieniu przyległej narożnej kamienicy możliwe było zbudowanie w latach 1898-1899 drugiego skrzydła, wg projektu Rogera Sławskiego. Do czasu wzniesienia Zamku Cesarskiego Bazar był największym świeckim budynkiem w mieście - i prawdziwym centrum życia publicznego Poznania.

Od hrabiów po młynarza

Koło Towarzyskie skupiało polskich patriotów ze wszystkich klas społecznych: od hrabiów Augusta Cieszkowskiego oraz Tytusa i Jana Działyńskich - po młynarza Józefa Essmana. Dobrym przykładem solidaryzmu społecznego było usunięcie przez członków Koła z sali Marcina Kasprzaka, który usiłował zakłócić zebranie, nawołując do rewolucji komunistycznej.

To był gość!

W dniach 26 - 31 grudnia 1918 r. w hotelu Bazar nocował Ignacy Jan Paderewski. Przyjechał do Poznania w szczególnej sytuacji. Gdy jesienią 1918 r. w Warszawie powstał rząd i zaczęło się tworzyć Wojsko Polskie, w Poznaniu po staremu rządzili Niemcy, którzy nie dopuszczali myśli o tym, że może być inaczej. 26 grudnia 1918 r. Ignacy Jan Paderewski, najbardziej wówczas znany na świecie Polak, który jechał do Warszawy, przemówił do mieszkańców Poznania z okna Bazaru. Słowa wielkiego pianisty okazały się iskrą rzuconą na beczkę prochu - następnego dnia w mieście wybuchło powstanie przeciw Niemcom.

We frontowcach nadzieja

Przyszli powstańcy byli przygotowani, mieli za sobą doświadczenia z frontów I wojny światowej. 11 listopada 1918 r., kiedy na prośbę Niemców na froncie zachodnim zostało ogłoszone zawieszenie broni, do Wielkopolski masowo zaczęli wracać Polacy służący w niemieckiej armii. Do domów wróciło około 160-170 tys. frontowców i w rodzinnych miejscowościach wielu z nich zostawało członkami tzw. Straży Ludowej lub Straży Służb i Bezpieczeństwa, formacji zbrojnych powołanych przez władze niemieckie do utrzymywania porządku.

Akcja konspiracyjna

Jednocześnie kilkunastu oficerów należących do formalnie rozwiązanej już piłsudczykowskiej Polskiej Organizacji Wojskowej - m.in. Mieczysław Paluch i Bohdan Hulewicz - widząc załamywanie się państwa niemieckiego, zaczęło przygotowywać akcję zbrojną zmierzającą do odłączenia Wielkopolski od Rzeszy. Służąc w wojsku niemieckim, doskonale wiedzieli, co się dzieje w koszarach i radach żołnierskich. Namiastka konspiracyjnego sztabu, którą stworzyli, utrzymywała kontakt ze Sztabem Generalnym WP w Warszawie. W Poznaniu potajemnie gromadzili broń i ściśle współpracowali z członkami klubu sportowego Warta Poznań oraz skautami kierowanymi przez Wincentego Wierzejewskiego, również członka POW.

Zamach na Ratusz

Polacy nie poprzestali jednak na tych działaniach. Aby mieć jeszcze większy wpływ na to, co dzieje się w mieście, 13 listopada 1918 r. grupa polskich żołnierzy pod wodzą podporuczników Mieczysława Palucha i Bohdana Hulewicza wtargnęła do Ratusza, w którym obradował Komitet Wykonawczy Rady Żołnierzy, złożony dotychczas wyłącznie z Niemców. Polacy, zastraszając Niemców strzałami z karabinów i wybuchami granatów, wprowadzili do komitetu swoich ludzi: Bohdana Hulewicza, Mieczysława Palucha, Henryka Śniegockiego i Zygmunta Wizę. Objęli też przewodnictwo w Komitecie. W efekcie tzw. „zamachu na Ratusz” Polacy zapewnili sobie kontrolę nad poczynaniami niemieckiego garnizonu oraz dostęp do bezcennych informacji.

Poznań stolicą zachodniej Polski

Na początku grudnia do Poznania traktowanego jak stolica ziem zaboru pruskiego zjechało 1399 polskich delegatów z Pomorza, Górnego Śląska i całej Wielkopolski. W trakcie obrad Polskiego Sejmu Dzielnicowego - między 3 a 5 grudnia 1918 roku - opowiedzieli się za powrotem tych ziem do Polski. Sejm Dzielnicowy obradował w salach poznańskiego kin Apollo i Lambert przy ulicy Piekary 17.

Niemal pół na pół

Wynik ewentualnego powstania w Poznaniu wcale nie był jednak pewny - w mieście liczącym wówczas 169 tysięcy mieszkańców po polsku mówiło 55 proc. ludności. Reszta - w tym mniejszość żydowska - posługiwała się językiem niemieckim i opowiadała się za pozostaniem w Rzeszy.

Powstanie miało być z Hallerem

Konserwatywni politycy z Naczelnej Rady Ludowej wyobrażali sobie powstanie inaczej: liczyli na lądowanie „błękitnej armii” gen. Józefa Hallera w Gdańsku. Dlatego zabiegali o zgodę aliantów i skoordynowanie akcji z działaniami Wojska Polskiego. Plan zakładał, że armia Hallera przez Pomorze Gdańskie dotrze do Wielkopolski, wspomagając tutejszych powstańców, którzy ujawnią się w sprzyjającym momencie. Początek powstania wstępnie planowany był na połowę stycznia 1919 r.

Paderewski pojedzie przez Poznań!

Tego samego dnia w Gdańsku komisarz Naczelnej Rady Ludowej Wojciech Korfanty powitał, schodzącego z pokładu brytyjskiego krążownika „Concord”, Ignacego Jana Paderewskiego. Artysta dał się namówić do zmiany planowanej trasy podróży: do Warszawy pojechał nie przez Grudziądz, lecz przez Poznań. Planował porozmawiać z poznańskimi politykami o przyszłych losach ziem zaboru pruskiego.

Wizytę Paderewskiego w Poznaniu zapowiedziała prasa. Niemcy stanęli okoniem. Nie chcieli, by Paderewski wysiadł w Poznaniu - niech sobie rozmawia w wagonie! Polacy zaalarmowali: trzeba bronić Mistrza, bo Niemcy mogą mu zrobić krzywdę! Do Poznania ściągnęli oddziały Straży Ludowej i Służby Straży i Bezpieczeństwa.

„Ojczyzna się odradza!”

Z okna hotelu Paderewski przemówił do tłumu rodaków: - Po długich latach niewoli Ojczyzna się odradza! Odbudować się musi na tych samych podstawach, na których tu pierwsza budowa poczęta została!

Żywiołowy odbiór tych słów niepokoił Paderewskiego - kandydat na członka polskiego rządu obawiał się niemieckich reakcji. Aby stonować nastroje, następnego dnia artysta położył się do łóżka. Oficjalna wersja brzmiała: jest przeziębiony, zmaga się z hiszpanką (groźną odmianą grypy, która pustoszyła wówczas Europę). Leżąc w łożu, Paderewski przyjął delegację polskich dzieci szkolnych.

Kim był Ignacy Jan Paderewski

Urodził się 18 listopada 1860 r. Kuryłówce na Podolu. Jego matka zmarła zaraz po jego narodzinach. Ignacym i starszą siostrą opiekował się ojciec. Już od małego Ignacy Jan zetknął się z marzeniami o wolnej Polsce. Trzy lata później ojciec Jana - powstaniec styczniowy - trafił na rok do więzienia za udział w walkach. O Polsce, jej historii, literaturze i geografii uczył się od Michała Babińskiego - powstańca listopadowego. Tradycji patriotycznej Ignacy Jan Paderewski pozostał wierny do swoich ostatnich dni.

„Czarodziej klawiatury”

Największym jednak triumfem artrystycznym Padarewskiego stało się jego pierwsze tournee po Stanach Zjednoczonych (1891-1892). Paderewski przeniósł się na stałe do USA, gdzie stał się osobą powszechnie znaną i szanowaną, a prasa nazywała go „królem pianistów” i „czarodziejem klawiatury”.

W 1899 r. ożenił się z Heleną Górską. Zamieszkali w Morges pod Lozanną (Szwajcaria). Na przełomie stulecia Paderewski skomponował swoją jedyną operę „Manru” (prapremiera w Dreźnie 29 maja 1901) - do dziś jedyną operę skomponowaną przez Polaka, jaką zaprezentowano w Metropolitan Opera.

Z artysty dyplomata

Wybuch I wojny światowej Paderewski odczytał jako wielką szansę na polską niepodległość. Wykorzystując swoją pozycję na Zachodzie, rozpoczął akcję dyplomatyczną na rzecz Polski: zbierał fundusze na pomoc ofiarom wojny, zakładał komitety pomocy Polakom w Paryżu I Londynie. Wraz z Henrykiem Sienkiewiczem założył w 1915 r. Szwajcarski Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce.

Podczas koncertów w USA zawsze przypominał słuchaczom amerykańskim, że Polska powinna być krajem niepodległym. Dzięki pośrednictwu doradcy prezydenta Wilsona, Edwarda House’a, w styczniu 1917 r. przekazał Wilsonowi memoriał na temat Polski. Sprawa ta znalazła się w słynnych 14 punktach Wilsona, w których określił on podstawy późniejszego światowego porządku, ujętego w traktat wersalski. Punkt 13 mówił o konieczności utworzenia niepodległego państwa polskiego z „wolnym i bezpiecznym dostępem do morza”.

Jeszcze większa stawka

Paderewski nie pozostał w Poznaniu - spieszył się do Warszawy. Po spotkaniu z Piłsudskim zgodził się być mediatorem pomiędzy Naczelnikiem a obozem Romana Dmowskiego. W wyniku kompromisu politycznego 16 stycznia 1919 r. Paderewski został premierem i jednocześnie szefem polskiej dyplomacji. Paderewski i Dmowski reprezentowali Polskę na konferencji pokojowej w Paryżu. Dał się tam poznać jako wyborny negocjator. Zdawał sobie sprawę, że jego rząd jest gabinetem przejściowym - więc w grudniu 1919 r. podał się do dymisji. W czasie gorących dni 1920 roku, gdy ważyły się losy kraju, zagrożonego przez Armię Czerwoną, był przedstawicielem Polski przy Lidze Narodów.

Ostatnia misja

Wybuch wojny spowodował, że u schyłku życia Paderewski znowu zaangażował się dla Polski. Został przewodniczącym Rady Narodowej RP w Londynie, która zastępowała Sejm. W 1940 r., mimo złego stanu zdrowia, znowu pojechał do USA, by zabiegać o kredyty na polską armię na Zachodzie. Dzięki jego staraniom rząd Sikorskiego zdobył fundusze. Paderewski był już jednak poważnie chory. Zmarł 29 czerwca 1941 r. w Nowym Jorku.

Wielkiego Polaka pochowano na Narodowym Cmentarzu w Arlington pod Waszyngtonem. Trumnę z prochami wybitnego polityka i muzyka sprowadzono do Polski i 29 września 1992 r. spoczęła w podziemiach katedry św. Jana w Warszawie.

Pierwsze strzały

27 grudnia 1918 r. po południu napięcie w Poznaniu wzrosło, bo Niemcy zorganizowali kontrmanifestację. Do centrum zmierzał hałaśliwy pochód, który zdemolował siedzibę Komisariatu NRL na Świętym Marcinie i zniszczył wiszące tam flagi państw Ententy. Kiedy hałaśliwy i coraz bardziej agresywny pochód zbliżył się do hotelu Bazar, drogę zagrodzili mu Polacy ze Straży Ludowej. Padły pierwsze strzały, choć nie wiadomo, kto strzelał.

Spór o godzinę 16.40

Trzy lata temu spór wywołała informacja o godzinie wybuchu powstania, podana przez przedwojenną prasę. Rafał Ratajczak z Urzędu Miasta odnalazł informacje, że w pierwszych latach po powstaniu za kluczową godzinę uważano 16.40. W opracowaniach historyków można było dotychczas przeczytać, że pierwszy strzał pod Bazarem padł "około godziny siedemnastej", lub "po zapadnięciu zmroku" (w końcu grudnia ciemno robi się już po godz. 16). O skoordynowanej akcji powstańczej, której początek wyznaczono rozkazem lub innym ustaleniem, trudno mówić - walki w centrum Poznania wybuchły spontanicznie po tym, jak Niemcy ostrzelali Bazar. - Ta godzina to bzdura totalna. Ukazywały się takie bajki na łamach prasy przedwojennej - komentuje Marek Rezler, historyk powstania wielkopolskiego. - Ja w te bujdy nie wierzę. Nikt godziny powstania nie ustalał, walki wybuchły spontanicznie.

Niemcy rozbrojeni w Grodzisku

Niemcy zaalarmowali telefonicznie garnizony w okolicach Poznania. Jednak próby odsieczy, która dotarła pociągami na dworzec, spaliły na panewce. Polacy rozbroili transporty niemieckie z Leszna i Piły. Inne transporty niemieckie, skierowane do Poznania z zachodu, rozbroił już na dworcu w Grodzisku oddział Kazimierza Zenktellera – „Warwasa”.

28 grudnia uzbrojeni skauci pod dowództwem Wierzejewskiego wkroczyli do Fortu Grolman, żądając od niemieckich żołnierzy opuszczenia pozycji. Niemcy nie chcieli przelewać krwi - spakowali bagaże i oddali fort.

Jest wódz!

Poznańscy politycy Naczelnej Rady Ludowej szukali wodza dla powstańców. Prałat katedry Teodor Taczak pochwalił się, że gości brata Stanisława, kapitana Wojska Polskiego, który wracał z Berlina do Warszawy. Kapitan Taczak był Wielkopolaninem, znał armię niemiecką, miał liczne kontakty w Warszawie. Zachwycony Korfanty złożył Taczakowi propozycję objęcia stanowiska głównodowodzącego powstania. Kapitan zapytał o zgodę przez telefon Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego. Naczelnik zgodził się, awansując Taczaka od nowego roku na majora.

Major Stanisław Taczak

To on ujął w karby różne naprędce zorganizowane oddziały powstańcze i poprowadził je do walki o Poznań i dalsze prowincje.

Urodził się 8 kwietnia 1874 r. w Mieszkowie koło Jarocina - w rodzinie oberżysty Andrzeja i Balbiny z Warasieckich. Po ukończeniu szkoły ludowej uczęszczał do gimnazjum w Ostrowie Wielkopolskim. Tam wstąpił to tajnego kółka Towarzystwa Tomasza Zana, biorąc udział w zajęciach z języka i historii ojczystej. Po zdobyciu świadectwa dojrzałości (21 marca 1893 r.) zapisał się na Akademię Górniczą we Freibergu (Saksonia).

Przeszedł do legionów

Gdy wybuchła I wojna światowa, 40-letni Taczak został zmobilizowany i objął dowództwo kompanii, a od 1915 r. - batalionu w 46 pułku piechoty Obrony Krajowej. Walczył wraz ze swoim pułkiem na froncie wschodnim. W grudniu 1916 r. Taczak złożył w dowództwie niemieckim prośbę o przeniesienie go jako instruktora do II baonu 6 pułku Legionów Polskich w Nałęczowie - a potem w Dęblinie. W listopadzie 1918 r. jako pierwszy oficer Polak z armii niemieckiej włączył się aktywnie w organizację Wojska Polskiego.

W połowie grudnia 1918 r. kapitan Taczak otrzymał urlop do końca roku i wyjechał w cywilnym ubraniu do Berlina, by zabezpieczyć rodzinę na wypadek rewolucyjnych rozruchów.

Piłsudski się zgodził

Taczak podjął się zadania. Zgodę na uczynienie go głównodowodzącym powstaniem wyraził telefonicznie Józef Piłsudski i Sztab Generalny, oddelegowując Taczaka na czas pełnienia funkcji w Poznaniu. Wódz powstania (awansowany 2 stycznia 1919 r. na majora) zabrał się energicznie do pracy. 5 stycznia 1919 r. podporządkowano mu wszystkie oddziały polskie na terenie byłego zaboru pruskiego - jawne i tajne. Taczak zorganizował zaimprowizowany sztab mimo braku kadry oficerskiej i odpowiednich służb. Do połowy stycznia major Taczak zorganizował dalsze ogniwa dowodzenia - sprawa była paląca, bo w wielu miejscach na froncie toczyły się zacięte walki.

Profesjonalny sztab

Sztab szybko zaczął przypominać profesjonalne centrum dowodzenia. Monterzy z Urzędu Telegrafii i Telefonów założyli na drugim piętrze szafkę rozdzielczą dla Dowództwa Głównego i łączyli ją z aparatem telefonicznym znajdującym się w hotelu. Czuwał przy nim oficer dyżurny. Wszystkie pomieszczenia otrzymały tabliczki informacyjne. Dyżur nocny przy telefonie pełniła często Helena Szedzińska, córka właścicielki - często wyręczała też przemęczonych skautów.

W połowie stycznia w sztabie pracowało 18 oficerów - z tego 15 z byłej armii niemieckiej, dwóch z Legionów (ppłk Julian Stachiewicz, kpt. Stanisław Łapiński) i jeden z armii austriackiej (rotmistrz Bronisław Wzacny - jedyny, który ukończył akademię wojskową). Sztab tworzyli młodzi oficerowie, czternastu z nich nie przekroczyło 30. roku życia. Pracowało w nim dziesięciu podporuczników, dwóch poruczników, pięciu kapitanów i rotmistrzów i podpułkownik.

Rozkazy Taczaka

Rozkazem z 9 stycznia major Taczak nakazał organizację żandarmerii, rozkazem z 10 stycznia - oddziałów samochodowych, rozkazem z 11 stycznia ogłosił zasady organizacji piechoty i karabinów maszynowych, rozkazem z 12 stycznia - artylerii, a rozkazem z 15 stycznia - łączności. Major Taczak postanowił w pierwszej kolejności formować z luźnych oddziałów powstańczych niższe jednostki taktyczne - bataliony, baterie, szwadrony - trzech podstawowych rodzajów broni (piechoty, artylerii i kawalerii), a dopiero potem z jednostek tych stworzyć brygady i dywizje. Taczak zorganizował też rezerwy operacyjne, które kierował do najbardziej zagrożonych rejonów.

Zasługi Taczaka

Swojemu następcy na stanowisku dowódcy - gen. Józefowi Dowbór-Muśnickiemu - major Taczak „przekazał zorganizowany sztab Dowództwa Głównego, kadry przyszłego Szefostwa Aprowizacji, dowództwa frontowe, kadry przyszłej armii regularnej. Nowy głównodowodzący obejmował więc dowództwo przy w miarę wyjaśnionej sytuacji” - napisał prof. Bogusław Polak, znawca tematyki powstania wielkopolskiego.

Taczak objął stanowisko drugiego kwatermistrza Okręgu Generalnego, a następnie zastępcy szefa sztabu. Od lipca 1919 r. dowodził 11 pułkiem strzelców wielkopolskich (po włączeniu Armii Wielkopolskiej w struktury WP, przemianowanym na 69 pułk piechoty), który stacjonował na froncie pod Rawiczem.

Gen. Józef Dowbor-Muśnicki

Dowodził armią powstańczą od 16 lutego 1919 r. Z przekonań politycznych był monarchistą, ale nigdy nie udzielał się politycznie i nie wstąpił do żadnej partii. Urodził się 25 października 1867 roku w Garbowie (ówczesny powiat sandomierski) w rodzinie ziemiańskiej. Był synem Romana i Antoniny z Wierzbickich. Jego przodkowie wywodzili się ze starego rodu litewskiego Dowborów-Dauborów, herbu „Przyjaciel” (dwa serca przebite strzałą).

Konkurent Piłsudskiego

W czerwcu 1918 r., otoczony przez Niemców w pobliżu Bobrujska, został zmuszony do złożenia broni. Po demobilizacji I Korpusu udał się z rodziną oraz najbliższymi współpracownikami do Sandomierza, by ostatecznie zamieszkać w pałacu myśliwskim pod Staszowem, korzystając z zaproszenia księcia Michała Radziwiłła. Tam doczekał się dnia 11 listopada 1918 r. Trzy dni później przybył do Warszawy i spotkał się z Józefem Piłsudskim, oddając się pod jego rozkazy. Miał nadzieję, że otrzyma stanowisko naczelnego wodza polskiej armii.

Piłsudski traktował jednak Dowbor-Muśnickiego jako konkurenta, przyjął go z wyraźną rezerwą. Generał nie otrzymał żadnej funkcji.

Nie zdobył się na podziękowanie

Gdy major Taczak oddał dowództwo gen. Dowbor-Muśnickiemu, armia powstańcza składała się z kompanii i batalionów. Nadal były to formacje ochotnicze. Taczak miał pod bronią około 15 tys. żołnierzy. Mimo to Dowbor-Muśnicki nie zdobył się na podziękowanie Taczakowi. - Nie było wtedy możliwości, by zorganizować uroczystość przejęcia dowództwa. Dowbor nie zrobił tego nawet w rozkazie przejmującym obowiązki głównodowodzącego. Nie wspomniał ani jednym zdaniem o zasługach Taczaka. Mało tego, nadal w prywatnych rozmowach tytułował Taczaka kapitanem, choć NRL mianowała go wcześniej majorem. Było to ujmą dla Taczaka. Dowbor zostawił go na stanowisku II kwatermistrza, zajmującego się tyłami, sądownictwem i duszpasterstwem wojskowym - opowiada prof. Janusz Karwat. - Zachowanie Dowbora wobec Taczaka było niewątpliwie afrontem i marginalizowaniem jego osiągnięć. Generał sprawiał wrażenie człowieka zarozumiałego, miał poczucie wyższości.

„Pan” zamiast „druha”

Zdaniem historyków, z przybyciem generała Dowbora-Muśnickiego w armii powstańczej skończyły się demokratyczne stosunki. - Wcześniej większość dowódców została wybrana na zebraniach żołnierskich. Zwracano się do siebie tak jak w „Sokole”, per „druhu”. U Dowbora to się radykalnie zmieniło. Do dowódcy mówiło się „pan”, a do szeregowca „wy”. Wprowadzono dyscyplinę - opowiada prof. Janusz Karwat, historyk z Wyższej Szkoły Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa. - Nie wszystkim to było w smak. Największe problemy sprawiała kompania marynarzy bosmana Adama Białoszyńskiego, którzy mieli duży wpływ na działania powstańcze, ale byli przeniknięci bolszewizmem. Gdy dowiedzieli się, że Dow­bor-Muśnicki został dowódcą, nie uznawali jego rozkazów.

Batalion Śmierci

W licznym gronie niezadowolonych z nowych stosunków w armii znaleźli się m.in. znany poeta i satyryk, porucznik Roman Wilkanowicz (późniejszy bard powstania), porucznik Stanisław Nogaj i lewicujący marynarze z kompanii Białoszyńskiego. Zbuntowanych żołnierzy było według różnych źródeł - od trzystu do czterystu. Łączyło ich jedno - trudności z wojskową dyscypliną. Z tego powodu zostali zesłani do formacji, którą nieco na wyrost nazwano „ochotniczą”. Znani są jako Poznański Batalion Śmierci, bo na otokach swoich rogatywek dumnie nosili trupie czaszki.

Trupie główki na otokach

Choć na czele batalionu stanął weteran Józefowicz, nieformalnym dowódcą jednostki był poznaniak, porucznik Jan Kalinowski. - Z tej prostej przyczyny, że znał większość z nich, zwłaszcza tych „ciemnych typów” z Chwaliszewa, Półwiejskiej czy Zielonej - opowiada Karwat.

Szefem sztabu został Wilkanowicz. Oddział składał się z trzech kompanii szturmowych, posiadał własny sztandar i oznakę: wykonaną z blachy trupią główkę, umieszczoną na otoku rogatywki, zaraz pod orzełkiem.

- Chodziło o nawiązanie do bardzo modnej w owym czasie symboliki oddziałów szturmowych armii niemieckiej. To były oddziały „Kmiciców”, straceńców, przeznaczonych do przełamywania najtrudniejszych odcinków frontu - wyjaśnia Rezler.

Kij szedł w ruch

Po drodze na front żołnierze z poznańskiego batalionu zatrzymali się w Łodzi. - Tu doszło do pierwszej afery: niektórzy z nich po raz pierwszy zobaczyli na własne oczy pejsatych Żydów w chałatach. Dla nich to była sensacja. Szybko uznali, że noszenie brody jest niehigieniczne i zabrali się za golenie Żydom bród... bagnetami - opowiada Rezler. - Do antysemickiego incydentu doszło też w jednej z łódzkich restauracji. Żydowskiego właściciela posądzono o próbę otrucia żołnierzy z batalionu, którzy poczuli się źle po libacji.

W Białymstoku: kolejna awantura w kinie i rabunek u jubilera. - To były zawadiaki i oczajdusze, jakich mało - śmieje się Rezler. - Legendy głoszą, że ich formalny dowódca, podpułkownik Feliks Józefowicz chodził pomiędzy nimi z kijem w garści. Gdy któryś się sprzeciwiał, kij szedł w ruch. Józefowicz miał taki nawyk z armii carskiej. Ale na froncie dowodził porucznik Jan Kalinowski.

W powstaniu śląskim

Ponieważ w trakcie walk rosły straty w Poznańskim Batalionie Śmierci, a uzupełnień z Wielkopolski zabrakło, formacja z czasem straciła swój czysto regionalny charakter. - Ostatecznie we wrześniu 1919 roku batalion rozwiązano, sztandar przekazano do kaplicy Matki Boskiej Ostrobramskiej w Wilnie, a żołnierzy rozmieszczono w różnych pułkach. Niektórych z nich skierowano do Poznania.

Niektórzy żołnierze Batalionu Śmierci walczyli potem w powstaniu śląskim, brali udział w bitwie o górę św. Anny. - Jan Kalinowski, Jan Kąkolewski czy Stanisław Nogaj świetnie odnaleźli się jako konspiratorzy na Górnym Śląsku - opowiada prof. Karwat.

Chciał pójść na Pomorze

Awansowany w marcu 1919 r. na generała broni, Dowbor-Muśnicki chciał rozszerzyć powstanie na Pomorze i przeprowadzić ofensywę w kierunku Gdańska. Jednocześnie był przeciwny uszczuplaniu Armii Wielkopolskiej i wysyłaniu jej oddziałów na wschód. Odpowiadał za integrację Armii Wielkopolskiej z Wojskiem Polskim. W ostatnim rozkazie, podpisanym 13 listopada 1919 r. pożegnał się z Armią Wielkopolską. Na początku 1920 r. - już jako oficer Wojska Polskiego - generał triumfalnie przyłączał na czele polskich oddziałów Bydgoszcz, Chodzież, Leszno i Zbąszyń - przyznane Polsce na mocy traktatu wersalskiego.

Emerytura w Lusowie

W 1920 r. gen. Dowbor-Muśnicki osiadł w Lusowie, a potem w Batorowie koło Poznania. Podczas zamachu majowego w 1926 r. opowiedział się przeciw puczowi Piłsudskiego. Zmarł 26 października 1937 r. w Batorowie. Pochowano go w Lusowie, gdzie spoczywa do dziś. „Pomimo oddanych Wielkopolsce i krajowi zasług, pośród niesionych za trumną Generała wielu odznaczeń (rosyjskich, angielskich, włoskich, a nawet chińskich) nie było ani jednego polskiego” - gorzko zauważył historyk Piotr Bauer.

Walki o koszary

Po zajęciu Cytadeli powstańcom mogli zagrozić grenadierzy z 6 pułku - doborowa jednostka niemiecka, skoszarowana na Jeżycach przy ul. Bukowskiej. Wzmocnieni trzema karabinami maszynowymi z sąsiedniej jednostki - 47 pułku piechoty, Niemcy czuli się pewnie i nie zamierzali kapitulować. Do ataku na koszary wyznaczono kompanię Służby Straży i Bezpieczeństwa Adama Białoszyńskiego - grupę zuchwałych, gotowych na wszystko mężczyzn. Trzy kolejne ataki oddziału zakończyły się jednak niepowodzeniem. W dodatku ośmiu powstańców wpadło w ręce wroga.

W asyście polskich strzelców

Następnego dnia - 31 grudnia 1918 r. - grenadierzy zostali odprowadzeni w asyście polskich konnych strzelców na stację kolejową na Woli, skąd odjechali do Szczecina. Było to jedyne uzgodnienie, do jakiego doszło w trakcie negocjacji polsko-niemieckich w Poznaniu. Delegacja niemiecka wróciła do Berlina, nie osiągnąwszy niczego. Na początku stycznia Naczelna Rada Ludowa zadecydowała się otwarcie poprzeć powstanie.

Samoloty, czyli wielki łup

Wyprawa na Ławicę ruszyła o godz. 2 w nocy z 5 na 6 stycznia 1919 r. Podporucznik Andrzej Kopa poprowadził trzy kompanie Służby Straży i Bezpieczeństwa, dwudziałowy pluton artylerii (kaliber 77 mm), pół setki strzelców konnych straży miasta Poznania, oddział wywiadowczy POW i oddział sanitarny.

Powstańcy mieli precyzyjne informacje o siłach niemieckich na Ławicy i planie obrony lotniska - przekazali je polscy żołnierze, odbywający służbę na Ławicy. Powstańcy odcięli Niemcom dopływ prądu i połączenie telefoniczne, a potem otoczyli lotnisko.

Zdobycz na Winiarach

Tego samego dnia powstańcy bez oporu Niemców zajęli Halę Zeppelina na Winiarach (nieistniejący dziś obiekt stał przy obecnej ulicy Serbskiej). Radość ze zwycięstwa była ogromna: w hali Niemcy zmagazynowali ponad sto zdemontowanych samolotów, które miały zostać wywiezione do Niemiec, dwa balony obserwacyjne i kilkaset butli z wodorem. Dzięki zdobycznym maszynom polskie lotnictwo ,,stanęło na nogi” - jeszcze w styczniu kilkadziesiąt maszyn odleciało do Warszawy. Niebawem zasłużyły się na froncie polsko-bolszewickim.

Samolot za kiełbasę

Pierwszy samolot dla powstania zdobył jednak już 27 grudnia 1918 r. pilot Franciszek Jach. Wraz z leutenantem Paulem Pohlem miał odstawić do Berlina samolot myśliwski Albatros D III. Namówił jednak dowódcę, by w drodze do Berlina wylądować w wielkopolskim Wapnie (pow. wągrowiecki), by odebrać od rodziców Jacha wałówkę ze świniobicia. Po wylądowaniu samolot przejęli jednak powstańcy. Niemca odprawiono pociągiem wraz z kiełbasą. A samolot wstawiono do stodoły i przemalowano na biało-czerwoną szachownicę.

28 grudnia pierwszy powstańczy samolot w narodowych barwach - pilotowany przez Franciszka Jacha i jego brata Stanisława - obleciał okolicę Wapna. Niemieccy żandarmi, widząc samolot z biało-czerwoną szachownicą, zaczęli uciekać w kierunku dworca kolejowego.

Pierwsze zestrzelenie

W styczniu 1919 r. lotnictwo powstania składało się z 5 pilotów, 2 obserwatorów, 32 mechaników lotniczych i kilkudziesięciu specjalistów obsługi samolotów bojowych. Akcja werbunkowa, prowadzona w oddziałach powstańczych, szybko przyniosła rezultaty: już 11 lutego 1919 r. stan osobowy Stacji Lotniczej w Ławicy wynosił 5 oficerów, 105 podoficerów, 639 szeregowych i 177 pracowników cywilnych. Wśród nich było 21 pilotów i 19 oficerów, przechodzących intensywne szkolenie pilotażu.

Pierwszą walkę powietrzną powstania stoczył w końcu stycznia 1919 r. pilot Franciszek Jach. W rejonie Kcyni - Bydgoszczy zestrzelił niemieckiego fokkera, ale atakowany przez pięć innych maszyn, w dodatku ranny, musiał przymusowo lądować na zamarzniętym jeziorze pod Czeszewem.

Wojna w całej Wielkopolsce

W styczniu walki toczyły się już w całej Wielkopolsce. Powstańcy opanowali Gniezno, Oborniki, Kościan, Ostrów, Śrem, Wągrowiec, Wronki, Jarocin, Krotoszyn, Mogilno, Strzelno, Kruszwicę, Nowy Tomyśl, Czarnków i Wolsztyn. Linia frontu przebiegała na Noteci - na północy, kanale Obry - od zachodu i wzdłuż granic ze Śląskiem - na południu. Mimo silnych ataków Niemców majorowi Taczakowi udało się utrzymać zdobyty teren. Powstańcom nie powiodło się natomiast opanowanie Leszna (miasta silnie zniemczonego, Polacy stanowili w nim tylko 10 proc. ludności), Wschowy i Rawicza.

Przysięga
„w obliczu Boga”

Styczeń 1919 r. Na zdjęciu widać defiladę kawalerii powstańczej na placu Wolności (wówczas Wilhelmowskim) w Poznaniu, w tle - popularną kawiarnię Grand Café. Z okien zwisają proporce z powstańczym orłem wielkopolskim. 26 stycznia 1919 r. na placu Wolności odbyła się przysięga wojsk powstańczych. „W obliczu Boga Wszechmogącego w Trójcy Świętej Jedynego ślubuję, że Polsce, Ojczyźnie mojej, i sprawie całego Narodu Polskiego zawsze i wszędzie służyć będę, że kraju ojczystego i dobra narodowego do ostatniej kropli krwi bronić będę, że Komisarzowi Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu i dowódcom, i przełożonym swoim mianowanym przez Komisariat zawsze i wszędzie posłuszny będę. Że w ogóle tak zachowywać się będę, jak przystoi na mężnego i prawego żołnierza-Polaka, że po zjednoczeniu Polski złożę przysięgę żołnierską ustanowioną przez polską zwierzchność państwową” - przysięgali powstańcy.

Polskie znaki

Pierwszą próbę uporządkowania znaków identyfikacyjnych wojsk powstańczych podjął 8 stycznia 1919 r. major Stanisław Taczak, pierwszy dowódca wojsk powstańczych. Nakazał odpruwać z kołnierzy poniemieckich mundurów belki gwardyjskie lub inne oznaki niemieckie, a w ich miejsce naszywać biało-czerwone wstążki. Taczak określił też wielkość orłów, miały się mieścić na polu wielkości 3,5 cm na 3,5 cm. Od stycznia 1919 r. co bogatsi powstańcy szyli sobie mundury prywatnie. Mundury armii powstańczej różniły się od tych, noszonych wówczas przez żołnierzy w pozostałych częściach kraju. 11 stycznia 1919 r. Komisariat Naczelnej Rady Ludowej zastrzegł sobie tymczasową odrębność mundurową i niepodległość Sił Zbrojnych w byłym zaborze pruskim. Zdecydowały o tym okoliczności: powstańcy mogli skorzystać z magazynów armii niemieckiej, w których zostały wielkie ilości materiału w kolorze feldgrau. Podobnie było z różnymi rodzajami broni, którą pozostawili lub oddali w walce Niemcy.

Drutem albo tekturką

Jak wysokie rogatywki sprawdzały się w trakcie działań bojowych? Pod wpływem warunków atmosferycznych, szczególnie wilgoci, rogatywki w polu "osiadały". Każdy też formował je dłonią w tę stronę, w którą chciał. Czapki usztywniano czasem patykami, drutem albo tekturką. Dzięki rogatywkom Polacy różnili się wyglądem od żołnierzy niemieckich, którzy często walczyli w hełmach.

W kolorze feldgrau

Wojska wielkopolskie funkcjonowały jako samodzielna formacja do sierpnia 1919 r., kiedy doszło do oficjalnego połączenia tej formacji z Wojskiem Polskim. Mimo to wielkopolskie jednostki walczyły na froncie polsko-bolszewickim nadal w swoich uniformach w mundurach feldgrau, z charakterystycznymi wysokimi rogatywkami. Odradzająca się Rzeczpospolita była na tyle uboga, że nie stać jej było od razu na jednolite umundurowanie i uzbrojenie wszystkich formacji wojskowych, pochodzących z różnych stron Europy.

Posiadanie munduru armii powstańczej podczas okupacji niemieckiej w latach 1939-1945 oznaczało śmiertelne niebezpieczeństwo dla jego właściciela, bo Niemcy w pierwszym rzędzie polowali na byłych powstańców. Stare mundury palono więc lub zakopywano. Z tego powodu do dziś ocalało ledwie kilkanaście autentycznych elementów munduru powstańca wielkopolskiego. Najcenniejszy uniform - mundur generała Dowbor-Muśnickiego - wyeksponowany jest w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

Krwawy luty

Na początku lutego 1919 r. doszło do dwóch bitew o Rawicz. Dwie próby zdobycia miasta, podjęte przez powstańców, zakończyły się niepowodzeniami. Niemcy przeszli do kontrnatarcia, omal nie zdobywając Miejskiej Górki. W lutym 1919 r. Niemcy opanowali też w ciężkim boju Babimost oraz Kargową. Ich dalsza ofensywa w kierunku na Wolsztyn została zatrzymana.

Na przełomie stycznia i lutego 1919 r. ruszyła ofensywa niemiecka na froncie północnym, między Łabiszynem i Kcynią. Niemcy zajęli znowu Szubin i Rynarzewo. Powstańcom udało się wyprzeć przeciwnika z Rynarzewa.

Unifikacja z Ojczyzną

1 sierpnia 1919 r. oficjalnie zniesiono granicę pomiędzy Wielkopolską a państwem polskim. 20 sierpnia 1919 r. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydał dekret podporządkowujący siły zbrojne powstania Naczelnemu Dowództwu Wojska Polskiego. Do 10 listopada 1919 r. żołnierze Wojsk Wielkopolskich złożyli przysięgę według roty obowiązującej w zjednoczonym Wojsku Polskim.

1 sierpnia 1919 r. decyzją Sejmu RP powołano Ministerstwo Byłej Dzielnicy Pruskiej, z Władysławem Seydą na czele. Swym zasięgiem ministerstwo obejmowało ziemie województw wielkopolskiego i pomorskiego. Zlikwidowano je w kwietniu 1922 roku.

Na wojnie z bolszewikami

Żołnierze Wojsk Wielkopolskich odegrali trudną do przecenienia rolę podczas wojny polsko-bolszewickiej. Zasłynęły w niej dwie brygady piechoty, dowodzone przez pułkownika Stanisława Thiela i pułkownika Stanisława Taczaka. W walkach z bolszewikami wziął także udział 15. pułk ułanów poznańskich, dowodzony przez pułkownika Andersa.

Wielkopolanie odegrali ważną rolę w trakcie bitwy warszawskiej. Wielkopolskie dywizje piechoty - 14. i 15. przełamały front, nacierając znad Wieprza i doprowadzając do klęski Armii Czerwonej. Wielkopolanie wzięli potem udział w decydującej o losach wojny bitwie nad Niemnem. Zostali zresztą wielokrotnie docenieni przez Józefa Piłsudskiego, który podkreślał ich charakter i wysoką wartość bojową.

Polska byłaby nie do poznania

Bez majętnego Poznania, targów poznańskich i bitnych pułków piechoty II Rzeczpospolita byłaby krajem słabszym ekonomicznie, a także militarnie. Warto pamiętać, że jednostki z Wielkopolski - świetnie zorganizowane i wyekwipowane - odegrały bardzo ważną rolę w Bitwie Warszawskiej 1920 r.

Poznańskie było przed wojną najlepiej rozwiniętym gospodarczo regionem Polski. Było to pokłosie ciężkiej pracy organicznej wykonanej tutaj w XIX wieku. W Wielkopolsce pod pruskim zaborem Polacy nauczyli się wygrywać codzienne „bitwy” z bardzo mocnym przeciwnikiem na polu gospodarczym i politycznym. Z napływowymi Niemcami, wspieranymi hojnie finansowo przez państwo niemieckie, wygrywali księża, bankowcy, ziemianie i nauczyciele. Doświadczenia te sprawdziły się w grudniu 1918 r., gdy w powstańczej armii znalazł się cały przekrój społeczny polskiego społeczeństwa. Żołnierz z Wielkopolski był świadomy celów, o jakie walczył. W Wielkopolsce wytworzył się bowiem w XIX wieku nowoczesny model patriotyzmu.

Efektowny wizualnie, ale nie przebój

Film „Hiszpanka” to wariacja na temat dziejów powstania. Grudzień 1918 r., wycieńczona dopiero co zakończoną wojną światową Europa. Z Londynu do Warszawy podróżuje Ignacy Jan Paderewski, ówczesny światowy celebryta. Ma objąć tekę szefa polskiego rządu. Wielkopolska ciągle jeszcze pozostaje pod rządami Niemców. Wizyta Mistrza w Poznaniu może to zmienić. Nic dziwnego, że Niemcy robią wszystko, by temu przeszkodzić. Na pomoc wzywają człowieka-medium. I mroczne siły, nad którymi jednak nie potrafią zapanować...

Plastyczny, efektowny wizualnie (imponująca scenografia i kostiumy) film nie znalazł jednak uznania widzów. I szybko zszedł z ekranów kin.