Największe kataklizmy w dziejach Poznania (dla ludzi o mocnych nerwach)

O tej strasznej powodzi, która miała miejsce akurat w chwili lokacji Poznania przez Przemysława I jego brata Bolesława Pobożnego, niewiele wiadomo. Jej skutki były jednak bardziej odczuwalne niż wielu późniejszych kataklizmów. Nadeszła z powodu wielodniowych ulew. Według obliczeń historyków bowiem, letnia powódź z 1253 roku rozmyła wały i wory z piachem do tego stopnia, że podniosła poziom gruntu aż o 2,5 metra do rzędnej 55 metrów n.p.m. Historycy odkryli też grunt naniesiony przez kataklizm z 1253 roku aż na ulicy Szewskiej.

W tamtym czasie rolę wałów przeciwpowodziowych pełniły wały obronne Ostrowa Tumskiego, które obijano wielkimi palami dębowymi. Latem 1253 roku i one nie poradziły sobie z napływająca wodą Warty i Cybiny.

To prawdopodobnie w ramach obrony przed tą powodzią odcięto odpływ jednej z odnóg Warty, kierując wodę w inne miejsce. Tak powstało zakole chwaliszewskie, dzisiaj już nieistniejące.

Na początku XVI wieku Wielkopolska była szczególnie mocno nękana przez dżumę. W latach 1501-1525 wybuchło tu aż 17 epidemii, podczas gdy na Mazowszu trzy, a na Rusi i Podolu - dwie. W 1542 roku warszawski magistrat wydał niezwykły zakaz podróżowania swoim mieszkańcom do Poznania, gdyż mogli stąd przywlec zarazę. Była to o tyle poważna sprawa, że Poznań był w XVI wieku kwitnącym centrum handlu.

We wrześniu 1514 roku wybuchła w Poznaniu (i innych polskich miastach) wyjątkowo ostra epidemia, która rozpoczęła się przy katedrze św. Piotra i Pawła i z krótkimi przerwami trwała aż dwa lata. Liczba ofiar jest trudna do oszacowania, choć oznaczano je kawałkami sukna. Każdy kawałek wywieszony w oknie symbolizował jednego zmarłego. Chorych początkowo gromadzono w leprozorium św. Łazarza na Wildzie - potem już jednak nie nadążano z ich grzebaniem.

Gdy na dodatek nadeszła surowa zima, która ścięła ziemię, pochówki stały się jeszcze trudniejsze. Grabarze nie byli w stanie rozkuć zmarzniętej ziemi, ofiary dżumy chowano dość pospiesznie, w płytkich grobach. Gdy przyszły roztopy, ciała wydostały się na zewnątrz i błyskawicznie się rozłożyły. To pogorszyło sprawę, a morowe powietrze spustoszyło zwłaszcza okolice św. Marcina. To tam zbierała się i umierała cała rzesza biedoty podmiejskiej, często niepochowana nawet długo po śmierci.

Straszliwy pożar, jaki wybuchł 11 czerwca 1590 roku w dzielnicy żydowskiej (ulice Sukiennicza, dzisiaj Żydowska, Szewska i Wielka) nie tylko spowodował ciężkie zniszczenia i straty. Doprowadził także do zamieszek, pogromu i ostatecznego wypędzenia Żydów z ich dzielnicy - do tego momentu jednej z największych w Polsce.

Gniew chrześcijańskiej części Poznania obrócił się przeciw Żydom nie tylko dlatego, że pożar wybuchł na ich terenie - a trzeba pamiętać, że zabudowa tam była gęsta, pełna słomy i innych łatwopalnych surowców, bez zabezpieczeń przeciwpożarowych. Drugim powodem był fakt, że gdy rozpoczęła się akcja gaśnicza, Żydzi zabarykadowali się w swoim kwartale. Bali się rabunku, gdyż nadciągały tłumy ludzi i nie chcieli nikogo wpuścić.

Z dymem poszła cała Stara Synagoga przy ul. Sukienniczej, ulica Szewska spłonęła cała ze wszystkimi budynkami, ucierpiała poważnie także ulica Wroniecka. Następnie ogień przedostał się na Stary Rynek, siał tam spustoszenie i zagroził ratuszowi. Ucierpiały nawet baszty i mury miejskie.

Sprawa miała poważny ciąg dalszy. Po pogromie Żydzi zostali wygnani z miasta, ale wnieśli protest do wojewody Stanisława Górki. Ten zaniósł go przed oblicze króla Zygmunta III Wazy. Edykt królewski nakazał umożliwienie Żydom powrotu do Poznania, zgodę na odbudowanie domostw, ale zobowiązywał ich do zapłacenia 1500 złotych, czyli sumy ogromnej. 1200 złotych z tego trafiło do magistratu, 300 natomiast rozdzielili między siebie wojewoda i starosta za pośrednictwo w sporze.

3 lipca 1590 król wydał reskrypt, w którym zobowiązywał Poznań do zmiany budulców używanych do wznoszenia miejskich gmachów. Wszystkie miały być kryte dachówkami, usunąć należało słomę i inne łatwopalne surowce. W opinii historyków, przyczyniło się do diametralnej zmiany wyglądu Poznania.

Wiosną tego roku na tronie polskim zasiadał Jego Wysokość Zygmunt III z Wazów, który dopiero niedawno zakończył przenosiny swego dworu ze spalonego po alchemicznym eksperymencie zamku na Wawelu w Krakowie do położonej na Mazowszu Warszawy. Poznań w tym czasie wciąż był liczącym się miastem w Polsce. Dekretem króla właśnie włączono w jego granice miasteczko Stanisławowo, zwane też Łaciną - czyli okolice dzisiejszego mostu św. Rocha. Sąsiednie wsie Rataje i Żegrze - żywnościowy spichlerz miasta - produkowały rocznie 341 kop pszenicy, 240 kop żyta, 102 kopy jęczmienia, 30 wozów grochu, 105 sztuk bydła rogatego i 100 sztuk świń.

Słowem - nie było źle. Do czasu jednak.
Na przełomie marca i kwietnia 1612 roku zaczęły bowiem szybko topnieć obfite śniegi, jakie zalegały w Poznaniu i okolicach. Nadeszła potężna powódź, jedna z większych w dziejach miasta. Jak czytamy w Kronice Poznańskich Pisarzy Miejskich: "Tegoż roku powódź spustoszyła miasto w czasie topnienia śniegów i deszczów podczas Wielkiego Postu". Wielkanoc w 1612 roku wypadała późno - dopiero 22-23 kwietnia.

3 kwietnia 1612 roku Warta wystąpiła z brzegów tak, że dziś trudno to sobie nawet wyobrazić. Jak podaje kronika, "przewyższyła poziomem wszystkie mosty miejskie". Uświadommy sobie - wszystkie poznańskie mosty znalazły się pod wodą!

woda zalała wschodnie przedmieścia i przez ulicę Woźną dostała się na Stary Rynek. Jak czytamy: "zalała cały trakt przed budami śledziowymi 3 dnia miesiąca kwietnia, a był to dzień wtorkowy przed niedzielą Letare; potem stanęła, a następnie powoli obniżając się, powróciła w swoje koryto."
Poznaniacy wystraszyli się i pocieszenia szukali w kościołach. Nie bez kozery - gwałtowna fala powodziowa ich bowiem nie tknęła. Nabożeństwa błagalne w kościele św. Marii Magdaleny i innych świątyniach odbywały się. Ludzie modlili się zwłaszcza o odsunięcie od miasta moru, którego bali się odkąd woda zalała cmentarze, podmyła groby i wypłukała z nich ludzkie szczątki.

W raporcie "Wielka woda" Uniwersytetu Mikołaja Kopernika powódź w Poznaniu z 1612 roku ujęta jest do tzw. trzeciej kategorii, czyli tych powodzi, podczas których woda sięgnęła powyżej 57 metrów n.p.m. Należy ona do najgroźniejszych kataklizmów w dziejach miasta, bo gorszych jest tylko osiem powodzi kategorii czwartej, w tym te z 1736 i 1888 roku, podczas których po Starym Rynku pływało się czółnami.

To był koszmar, jaki trudno nam dziś sobie wyobrazić. Poznań po nim niemal wymarł. Rok 1709 był zresztą jednym z najgorszych w dziejach miasta. Najpierw przyszła zima tak sroga, że wszystko zamarzło na trzy łokcie. Padały zwierzęta i umierali ludzie, pękały drzewa. Szwajcarscy meteorolodzy w 2004 r. wyliczyli, że była to najsroższa zima w ostatnich 500 latach.
Po zimie stulecia przyszedł nieurodzaj i głód. A na dodatek właśnie trwała wojna północna między Rosją a Szwecją. W Poznaniu stacjonowali Szwedzi, którzy rabowali, co się da. I to właśnie wracające z rosyjskich stepów szwedzkie zagony miały przywlec do miasta mór. Objawy zgadzały się z tymi, które opisywał Giovanni Boccaccio w "Dekameronie" po pierwszej wielkiej epidemii, która spustoszyła Europę (także Poznań) w latach 1346-1352. "W pachwinach i pod pachą pojawiały się nabrzmienia, przyjmujące kształt jabłka i zwane przez ludzi szyszkami. Wkrótce te śmiertelne opuchliny pojawiały się i na innych częściach ciała; od tej chwili zmieniał się charakter choroby: na rękach, biodrach i indziej występowały czarne albo sine plamy; u jednych były one wielkie i rzadkie, u drugich skupione i drobne".

To była dżuma, która - jak pisał Albert Camus - ''obudziła swe szczury i posłała je, by umierały w szczęśliwym mieście''.

Początkowo chorych natychmiast wypędzano z miast na pola, gdzie mieli dogorywać. Potem odwrotnie - kiedy okazało się, że Poznań i tak jest już zakażony, miasto zamknięto. Nikt nie mógł opuścić przerażającej pułapki.
W "Kronice poznańskich pisarzy miejskich" pod datą 1709 r. znajdujemy notatkę: "Bóg po trzykroć najlepszy, najpotężniejszy, zechciał za grzechy wymazać spośród żywych cały lud miasta Poznania i wszystkich jego przedmieść i wsi. Ci, którzy pozostali w mieście, tak byli zabijani bezlitosną zajadłością Prozerpiny - śmiercionośnej zarazy, że wywożono ich nagie zwłoki - co za rozpacz! - z miasta na wozach. W najpodlejszy sposób chowali ich grabarze w różnych ogrodach, niepoświęconych miejscach i naprzeciw klasztoru Bernardynów przy kolumnie z rzeźbą Chrystusa Zbawiciela, tam niepoliczeni nawet spoczywają w Panu". Notatek takich jest niewiele, bowiem w czasie moru obowiązywała... cenzura. Miała pomóc w walce z paniką.
Na początku 1709 r. Poznań liczył 12 tys. mieszkańców. 9 tys. z nich zmarło na skutek zarazy i jej pochodnych, np. głodu (w innych miastach było równie źle, w Pile np. ocalało siedem osób). Wielu żywych uciekło, także szwedzka załoga oraz burmistrz i radni (do Sierakowa). Poznań wymarł - stał się zupełnie pusty. Groził mu zupełny upadek. Uratował go król August II, który w październiku 1709 r. zwolnił miasto z podatków, a 6 września 1710 r. zezwolił na sprowadzenie osadników z zagranicy. Biskup poznański Krzysztof Szembek wskazał Bamberg. Do Poznania wkrótce przybyli Bambrzy i już w 1719 r. zasiedlili Luboń, potem Dębiec, Bonin, Rataje i inne wsie. Dostali drewno i ziarno, podnieśli miasto z ruin. Zakazano hodowli trzody w mieście i starano się poprawić stan sanitarny ulic. Rozpoczęło się np. zbieranie z nich odpadków. Do dawnej liczby mieszkańców Poznań wrócił jednak dopiero w 1777 r.

W dziejach Poznania nie było kataklizmu, który trwałby tak krótko, a spowodował takie spustoszenie. Gigantyczna burza z 18 czerwca 1725 roku trwała raptem pół godziny. Wiadomo, że nadciągnęła nad miasto granatowymi chmurami pod wieczór, gdy jeszcze było jasno. Ściemniło się w jednej chwili, słońce zgasło za wielkimi chmurami. Lunęło, deszcz był ścianą wody. Do tego pojawiły się grzmoty, które wznieciły pożary. Deszcz ochłodził się szybko na dużej wysokości i po krótkim czasie zaczął ciskać w ziemię gradowymi kulkami lodu. Miały one wielkość kurzych jaj. Zniszczyły nie tylko dachy i okiennice, ale i bruk, ulice, wszystkie znajdujące się na zewnątrz przedmioty. Ludzie odnieśli rany.

Na koniec przyszedł jeszcze potężny wicher i to prawdopodobnie on cisnął o ziemię więżę kościoła farnego, niszcząc sąsiednie kamienice. Te zawaliły się pod wpływem uderzenia żywiołu. Po chwili zawaliła się druga wieża kościoła farnego, a wiatr zmiótł wszystkie dachy najwyższych budynków w mieście, którymi były głównie kościoły. Dach fary przeniesiony został o kilkaset metrów i ciśnięty o bruk. Runęła też zbudowana raptem 35 lat wcześniej wieża ratusza, która pod szczątkami pogrzebała okoliczne domy i kramy. Na Wildzie, Sołaczu, Boninie, Jeżycach zmiecione zostały całe folwarki i młyny. Straty były trudne do oszacowania.

W połączeniu z niedawną dżumą jeszcze bardziej pogłębiło to upadek Poznania.

Padać zaczęło 10 maja 1736 r. (według innych źródeł nawet wcześniej, bo zaraz po Wielkiej Nocy, czyli po 1 kwietnia). Lało niemal nieprzerwanie przez 73 dni, aż do lipca. Wody w rzekach, także w Warcie, szybko się podniosły, a poznaniacy przekonali się, jak szybki i nagły potrafi być atak rzeki.

Jak jednak donosi "Kronika poznańskich pisarzy miejskich": "dnia 9 lipca pomiędzy godziną 10 i 11 przed południem wielka masa wód dostała się w obręb rynku. Tak że o godzinie 6 po południu nieszczęsny lud zmuszony był pływać po rynku i ulicach łódkami, czółnami i tratwami zrobionymi z drzew". To znaczy, że w ciągu siedmiu-ośmiu godzin zalewająca Stary Rynek woda sięgnęła poziomu zaznaczonego dziś na kamienicy obok rzeźby Apolla. Warto stanąć przy tabliczce i sprawdzić. To 136 cm od ówczesnego bruku - faktycznie, można było bez problemu pływać łodzią. "Przez każdą całą godzinę ćwierć łokcia w górę wznosiła się" - pisał kronikarz Jan Rzepecki. A łokieć to ponad pół metra. Alfred Kaniecki w "Dziejach miasta wodą pisanych" podaje, że Warta wezbrała wtedy 9,47 m ponad swój średni poziom. Fala powodziowa musiała być ogromna.

O tym jak często powodzie nawiedzały Poznań najlepiej świadczy kolumna w budynku Psałterii na Ostrowie Tumskim. Znajdziemy ją w pomieszczeniu na parterze ulokowanym niedaleko wejścia do budynku. Zaznaczono na niej stany wód i daty. Od najwyższego poziomu są to: 1698, 1855, 1709 i 1780.

Kiedy 10 sierpnia 1848 roku otwarto linię kolejową łączącą Poznań ze Szczecinem przez Wronki, jedną z pierwszych na ziemiach polskich, nikt nie przypuszczał że zakończy się  to katastrofą. Tymczasem pasażerowie pociągu przywlekli do Poznania straszną epidemię.

Cholera szalała w Szczecinie od pewnego czasu, ale chęć skorzystania z nowego środka lokomocji była silniejsza. Dwa razy dziennie pociągi ze Szczecina przywoziły do Poznania ludzi, a wraz z nimi przecinkowca cholery. Ta bardzo groźna i śmiertelna choroba zebrała straszliwe spustoszenie po powstaniu listopadowym w 1831 roku, gdy przywlokły ją wojska rosyjskie. Teraz wróciła.

W wyniku największej epidemii cholery w dziejach Poznania zachorowało prawie dwa i pół tysiąca osób. Ponad tysiąc zmarło - połowę stanowili Polacy, resztę Niemcy i Żydzi. Najbardziej ucierpiała biedota poznańska.

Choroba szalała od sierpnia aż do listopada 1848 roku. Dopiero nadejście przymrozków i ofiarna praca lekarzy powstrzymała kataklizm.

W kościele Bożego Ciała przy bocznym wejściu od strony północnej, znajdziemy tablicę przypominającą drugą tragiczną powódź, z 30 marca 1888 r. Wówczas woda miała podejść do wysokości, na której wisi ta kościelna tabliczka. To 102 cm od posadzki kościoła. Inna tabliczka upamiętniająca to samo wydarzenie wisi w aptece Verbena przy ul. Długiej.

Starego Rynku woda wówczas nie sięgnęła. Była pod Ratuszem, gdyż została tu wepchnięta podziemnym kanałem ściekowym, który szedł pod ul. Woźną do Warty. Stała tam przez tydzień; w innych częściach miasta - przez pięć tygodni (najdłużej na Chwaliszewie). Zalane zostało wtedy całe Chwaliszewo, Garbary, Strzelecka, Droga Dębińska. Woda wdarła się do ponad 800 budynków, zamieszkanych przez 22 tys. ludzi.
Wstrząśnięta rozmiarami kataklizmu do Poznania przyjechała wówczas cesarzowa Wiktoria (córka brytyjskiej królowej Wiktorii). Zostawiła w Berlinie konającego cesarza Fryderyka III (miał raka gardła, zmarł w czerwcu 1888 r.). Wraz z nią przyjechał następca tronu, książę Wilhelm - późniejszy cesarz. Cesarzowa i książę podarowali powodzianom 500 marek jałmużny, którą rozdano najbiedniejszym rodzinom - po trzy marki na rodzinę.

Tyfus czyli dur brzuszny to groźna choroba przenoszona głównie przez wszy, choć niektóre jego odmiany (tzw. tyfus szczurzy) przenoszą też pchły. Wszy w XIX wieku stanowiły w Poznaniu plagę - w mieście istniały wówczas jedynie trzy łaźnie, czyli mniej niż chociażby w XVI wieku. Nie wszystkie domostwa miały dostęp do bieżącej wody. Bywało brudno.

Tyfus szerzył się za pośrednictwem wszy, a największa epidemia miała miejsce w 1866 roku. Na dodatek połączona była z wybuchem epidemii cholery. Liczba ofiar była mniejsza niż w 1848 roku, ale trudna jest do oszacowania.

Zabagnione fosy, ścieki płynące ulicami przyczyniały się do szybkiego rozprzestrzeniania się choroby. Dopiero po tej epidemii rozpoczęła się budowa wodociągów przy ul. Grobla, których projekt według planów inżyniera Moore'a magistrat poznański przyjął w 1865 roku. Stacja wodociągowa znajdowała się przy ul. Wenecjańskiej.

Wywoływana przez pierwotniaki zwane zarodźcami malaria to choroba, która kojarzy się z tropikami. Rzeczywiście, najgroźniejsze szczepy malarii to te z Afryki czy Nowej Gwinei. Mało kto wie, że w XIX wieku malaria atakowała również w Poznaniu.

To tu, na stojących, mocno zarośniętych i zabagnionych fosach i zakolach rzek ze Zgniłą Wartą na czele, lęgły się zakażone zarodźcami komary. Ich ukąszenia przenosiły chorobę.

Epidemie malarii w Poznaniu notowano w latach 1846-1847, 1854-1856, 1873 i wreszcie 1898, czyli w ostatnim roku, w którym Zgniła Warta cuchnęła jeszcze mieszkańcom Poznania. Trwało jej zasypywanie, które zakończyło się właśnie w 1898 roku. Powstała w ten sposób dzisiejsza ulica Mostowa.

Od tamtej pory malarii ze źródłami w Poznaniu właściwie już nie notowano.