Zbąszyń ratuje honor Polaków

Ciemności jesiennego wieczoru nie ułatwiają pracy patrolowi polskiej Policji Państwowej. Jest 28 października 1938 r., kilometr od polsko-niemieckiej granicy w okolicy Zbąszynia. Policjanci są zaskoczeni: po raz pierwszy w swojej zawodowej karierze spotykają tak liczną, ponad 650-osobową grupę osób przekraczających ,,zieloną granicę?.

Już na pierwszy rzut oka widać, że to nie przemytnicy: ludzie są zmęczeni i przerażeni. Niosą ze sobą walizki i tobołki, wśród nich jest wiele dzieci. Na widok karabinów z bagnetami dzieci chowają się za plecy dorosłych.

Komendant komisariatu trzyma się przepisów: mimo zimna i deszczu nakazuje cofnąć wszystkich do granicy. Tam policjanci otaczają cywilów kordonem. W wilgotną noc mają czekać na decyzje z Warszawy. Tyle tylko, że te nie nadchodzą szybko, a z Niemiec przybywają setki kolejnych wygnańców.

Policjanci meldują do Warszawy: ludzi przywożą z całej III Rzeszy specjalne pociągi, które kończą swój bieg w Neubentschen (dzisiejszym Zbąszynku - wówczas stacji po niemieckiej stronie granicy). Na dworcu muszą oddać pieniądze i kosztowności, a potem - popędzani brutalnie przez niemieckich żołnierzy - idą 7 kilometrów ku polskiej granicy.

W następnych dniach drogę tę przejdzie ponad 9 tysięcy polskich Żydów z Niemiec.

,,Po polskiej stronie stał samotny strażnik z zardzewiałym karabinem?" - wspominało jedno z żydowskich małżeństw z Hamburga.,,Nie chciał nikogo przepuścić. Niemcy jednak pchali z tyłu, szturchali (...). Na koniec kilkoro młodych ludzi stworzyło łańcuch, przeszli pod szlabanem, wołając do Polaka: strzelaj do nas! Z polskiej strony wystrzelono parę razy w powietrze, ale tłum napierał i zaledwie szlaban podniósł się w górę, cały pochód przedostał się na polską stronę. (...) Od około dziesiątej do pierwszej byliśmy w lasku pod deszczem. Wówczas nadeszło zezwolenie rządu polskiego, by nas wpuścić do Zbąszynia".

Na przełomie października i listopada 1938 r. z terenu całej Rzeszy wygnano do Polski około 17 tysięcy obywateli polskich, uznanych przez nazistowskie ustawy za Żydów. Były to najczęściej osoby mieszkające od lat w Niemczech, często tam urodzone. Gwałtowny rozwój wypadków całkowicie zaskoczył polskie władze, straż graniczną i kolejarzy. Polski rząd nie docenił determinacji Adolfa Hitlera, by pozbyć się polskich Żydów z terenu Niemiec. W dodatku dał nazistom dogodny pretekst.

Pod wpływem nazistowskich prześladowań wielu Żydów - obywateli polskich ? od 1933 r. przenosiło się do Polski. Rząd w Warszawie niepokoił się, że Żydzi z III Rzeszy zwiększą pulę najbiedniejszych mieszkańców II RP ? tym bardziej, że wyjeżdżający z Niemiec mogli ze sobą zabrać jedynie 10 marek na osobę. Dlatego w 1936 r. polski MSZ postanowił pozbawić obywatelstwa polskiego osoby przebywające poza krajem, które,,utraciły więź z państwowością polską". Stosowną ustawę Sejm uchwalił wiosną 1938 r.

III Rzesza śledziła jednak te działania, podejrzewając władze polskie o chęć,,podrzucenia" Żydów polskich tym państwom, w którym aktualnie mieszkają. W połowie października 1938 r. rząd w Warszawie nakazał obywatelom polskim za granicą oddanie paszportów do kontroli w konsulatach. Konsulom polecono, by zatrzymali "do sprawdzenia" paszporty tym osobom, którym zamierzano odebrać obywatelstwo. Paszporty bez stempla konsulatu traciły ważność 30 października.

Niemcy szybko połapali się w zamiarach strony polskiej - i w odpowiedzi uruchomili "Polenaktion". Już 27 października 1938 r. pierwsi obywatele polscy pochodzenia żydowskiego otrzymali nakazy opuszczenia Rzeszy.

Następnego dnia polskie MSZ wiedziało już o pociągach z kilkoma tysiącami Żydów polskich, zmierzających z zachodnich Niemiec ku polskim granicom. I o tym, że to dopiero początek akcji wygnania Żydów. Mimo to władze w Warszawie zachowywały się, jakby nie wierzyły, że pociągi z Niemiec jadą w stronę polskich granic. Nie uprzedzono straży granicznej i kolejarzy o tym, co ich czeka.

Jesienią 1938 r. Zbąszyń był prowincjonalnym miasteczkiem, znanym głównie jako pierwszą polska stacja kolejowa na trasie z Paryża i Berlina do Warszawy. Liczyło około 5400 mieszkańców, z czego niespełna 360 było pochodzenia niemieckiego, a tylko 52 żydowskiego. Mieszkało tu nie więcej niż dziesięć żydowskich rodzin.

29 października 1938 r. spokojne miasteczko przeżywa prawdziwy najazd wygnańców z III Rzeszy. Niemcy przerzucają przez granicę polskich Żydów z Berlina, Hamburga, Hildesheim, Lipska, Dusseldorfu i Kolonii. Niespodziewanych przybyszów jest prawie dwukrotnie więcej niż mieszkańców Zbąszynia. Lokalne władze bombardują Warszawę pytaniami, co robić. Około południa ze stolicy nadchodzi w końcu decyzja: wpuścić Żydów do Polski! Ale to tylko formalność, bo i tak większość z nich przebywa już na polskim terytorium.

Wygnańcy koczują pod gołym niebem, ale władze Zbąszynia zachowują przytomność ? kierują ich do zabudowań dawnych koszar, największego obiektu w miasteczku.

Rząd Rzeczpospolitej decyduje się na retorsje wobec Niemiec: wydala z Polski 45,,aryjskich" obywateli Rzeszy i kilkudziesięciu niemieckich Żydów. Niemcy przyjmują tylko,,Aryjczyków", niemieckich Żydów przerzucają z powrotem do Polski.

Tymczasem w Zbąszyniu lokalne władze ochłonęły już z zaskoczenia. Na wezwanie starosty z pomocą przychodzą zbąszynianie. Już o 10 rano na teren koszar przybywają miejscowi piekarze i rzeźnicy oraz mieszkańcy z ciepłą wodą lub kawą czy herbatą, sprzedawaną "po cenach przystępnych". Pomocy koczującym na dworcu udzielają pracownicy kolejowi. Rusza zorganizowana akcja: 29 i 30 października Bernard Skórzewski, właściciel pobliskich folwarków dostarcza 350 litrów zupy. Na zarządzenie starosty, z Nowego Tomyśla przywożą wygnańcom 200 bochenków chleba. 30 października chleb i masło dowozi komitet żydowski z Warszawy. To jednak ciągle kropla w morzu potrzeb.

Rząd w Warszawie decyduje początkowo, że Żydzi mogą wjeżdżać w głąb Polski (skorzystają z tej okazji 2 tysiące z nich). Ale już 31 października władze zmieniają decyzję: na drogach wylotowych ze Zbąszynia stają posterunki policyjne, a Żydom nie wolno opuszczać miasta. Ma to wywrzeć presję na Niemcach podczas negocjacji - ale nie wywiera.

Joseph Cysner, wyrzucony wraz z rodziną z domu w Hamburgu, wspominał: "Spaliśmy w opuszczonych koszarach jak zwierzęta, stłoczeni w końskich boksach, leżąc na słomie, jedząc odrobiny chleba z masłem. Przechadzałem się po obozie, przesuwając leżące ciała, potykając się o kufry. Zaczerpnąłem nieco świeżego powietrza i przechodziłem obok dworca, gdzie tłumy Żydów starały się ogrzać, leżąc w jego salach. Trudno było przejść przez dworzec, tak ciasno ci nieszczęśnicy byli stłoczeni".

W Zbąszyniu pozostaje około 7 tysięcy wygnańców. Wspiera ich finansowo żydowski komitet z Warszawy, ale również polscy intelektualiści - m.in. prof. Tadeusz Kotarbiński, Maria Kuncewiczowa, Zofia Nałkowska czy hrabia Jan Tarnowski. Są za to atakowani w prasie endeckiej. Tymczasem w zdominowanym przez Narodową Demokrację Zbąszyniu, w którym endeccy rajcy stanowią większość Rady Miasta, mieszkańcy odnoszą się do przybyszów przyjaźnie i ze współczuciem.

Ponieważ koszary okazują się niemożliwe do ogrzania, mieszkańcy organizują wypędzonym noclegi w nieczynnym młynie braci Grzybowskich. Żydzi śpią na jego pięciu piętrach - najpierw stłoczeni jak sardynki na słomie, rozrzuconej po betonowych podłogach - a potem na drewnianych pryczach.

Ale nie wszyscy mieszczą się w młynie - koszary pozostają zamieszkane jeszcze do wiosny 1939 r. Niektórzy wygnańcy - szacuje się, że nawet co trzeci - znajdują pomoc w mieszkaniach prywatnych. Często wynajmują pokoje za opłatą, a czasem - dostają łóżka i bez tego. Część dzieci wygnańców wyjeżdża w listopadzie 1938 r. do sanatorium w Miedzeszynie pod Warszawą. Inne znajdują przytułek w zabudowaniach przy stadionie sportowym.

Mieszkańcy koszar i młyna otrzymują kuchnie polowe - zimą podczas mrozów stoją w kolejkach po ciepłe posiłki. Spożywają je pod gołym niebem, na prowizorycznie zbitych stołach. Tłumy jedzących na zbąszyńskich podwórkach pokazują na zdjęciach polskie gazety. "Przy kuchni polowej gromadzą się eleganccy dżentelmeni, przyzwyczajeni raczej do kawiarni przy berlińskiej Unter den Linden" - komentuje ironicznie jedno ze zdjęć "Dziennik Bydgoski".

Aby nie popaść w apatię, przybysze organizują własne miasteczko: z usługami ciesielskimi, szewskimi, krawieckimi, fryzjerskimi, biurem emigracji i własną pocztą, a także z komisją porządkową, służbą sanitarną czy biurem porad prawnych. Powstaje czytelnia, biblioteka, religijna szkoła Talmudu i Tory. Dzieci wygnańców szybko dogadują się z miejscowymi. Organizują wspólne mecze piłki nożnej.

,,Naszym zaszczytnym obowiązkiem było zadbać o dzieci i ich edukację" - relacjonował po latach Cysner, który utworzył spośród wygnańców chór. - "Musieliśmy zapobiec demoralizacji. Wprowadzono zajęcia ze wszystkich przedmiotów, a i moje lekcje muzyki cieszyły się powodzeniem. Dzieci lubiły śpiewać, zapominały przy tym o wszystkich obawach (...)".

Jak to możliwe, że tak silnie proendeccy mieszkańcy Zbąszynia pospieszyli Żydom z pomocą?

,,Być może spotkanie autentycznych Żydów, ludzi cierpiących i prześladowanych, przyczyniło się do rozbijania ideologicznych mitów? A może chrześcijański (...) mit złowrogiego Żyda przegrywał z wywodzącą się z Tory oraz rozwijaną w Ewangeliach ideą miłości bliźniego, gdy ten bliźni znalazł się w potrzebie?" - zastanawiał się cztery lata temu na łamach "Polityki" prof. Jerzy Tomaszewski, historyk z Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie.

Wiosną 1939 r. wygnańcy zaczęli wyjeżdżać ze Zbąszynia. Coraz więcej uchodźców otrzymywało pozwolenia na zamieszkanie u swoich krewnych w Polsce, niektórym udało się zdobyć wizy na wyjazd do innych krajów. Reszta stanęła przed groźbą utknięcia na stałe w Zbąszyniu.

W połowie maja 1939 r. fundusze na pomoc wygnanym kończyły się. W Zbąszyniu przebywało jeszcze około 3,5 tysiąca uchodźców. Kiedy hitlerowskie władze nakazały ostatnim mieszkającym w III Rzeszy polskim Żydom opuszczenie Niemiec, polskie władze dały wygnańcom w Zbąszyniu wolną rękę: kto posiadał wizę emigracyjną lub mógł zapewnić sobie pracę w Polsce, miał prawo opuścić graniczne miasto.

Joseph Cysner po półrocznym pobycie w Zbąszyniu wyjechał - via Warszawa - do dalekiej Manili (Filipiny). Wielu z jego przyjaciół dzięki pomocy emisariuszy z Palestyny wyjechało nielegalnie do Palestyny. Ogromna większość wygnanych z III Rzeszy pozostała jednak w Polsce. Obóz wysiedlonych w Zbąszyniu został rozwiązany kilka dni przed napaścią Niemiec na Polskę. Ostatni wygnańcy wyjechali ze Zbąszynia już pod bombami, zrzucanymi z samolotów Luftwaffe. Wiele z żydowskich rodzin, które hitlerowcy deportowali do Polski jesienią 1938 r., padło ofiarą Holocaustu.

Wydarzenia tzw."Polenaktion" zapowiadały zorganizowane prześladowania i zagładę Żydów przez nazistów. Przypomina o tym opracowanie Izabeli Skórzyńskiej i Wojciecha Olejniczaka "Do zobaczenia za rok w Jerozolimie". Na jego łamach wypowiada się dr Sybila Milton, historyczka Holokaustu i pracownik United States Holocaust Memorial Museum. Uważa ona, że "to właśnie przymusowa repatriacja polskich Żydów stała się precedensem dla późniejszych nazistowskich działań antyżydowskich, a nie Noc Kryształowa": "(...) Była to pierwsza większa deportacja, która wymagała koordynacji ze strony policji, kolei, dyplomacji i organów finansowych. Ponieważ Polska nie była zdolna ani skłonna do zlikwidowania obozu w Zbąszyniu, był to symbol, że Niemcom udało się uczynić inny naród współodpowiedzialnym za ich politykę w stosunku do Żydów. Ale międzynarodowa opinia publiczna przyglądała się obojętnie".

- Mam poważne wątpliwości co do rozsądku i zwykłej przyzwoitości postępowania polskich władz w 1938 r. wobec Żydów obywateli polskich w Niemczech, tym bardziej, że według konstytucji wszyscy obywatele byli równi wobec konstytucji - napisał w,,Polityce" prof. Jerzy Tomaszewski. - "Decyzje podejmowane w Warszawie stały się dogodnym pretekstem dla III Rzeszy, by wygnać tych obywateli polskich. Natomiast jestem przekonany, że obywatele Zbąszynia ratowali wówczas honor Polaków, a zarazem znaleźli jedyną przyzwoitą drogę postępowania w sytuacji wówczas niezwykłej, coraz częstszej w następnych dziesięcioleciach".

Wykorzystałem opracowanie ?Do zobaczenia za rok w Jerozolimie. Deportacje polskich Żydów w 1938 roku z Niemiec do Zbąszynia? pod red. Izabeli Skórzyńskiej i Wojciecha Olejniczaka, Poznań 2012 oraz tekst Jerzego Tomaszewskiego "Przystanek Zbąszyń", opublikowany w Polityce.