Popatrz na nie. Rozpoznasz, które to Żydówki?

Poznał ją siedem lat temu. W Jerozolimie, gdzie szukał zdjęć przedwojennych poznaniaków, zaprowadził go do niej Noach Lasman. Też z Poznania.

Lasman mówił: - Ona ma dużo zdjęć i bez końca opowiada o ludziach na nich. Trzeba się uzbroić w cierpliwość.

To była prawda. Andrzej Niziołek spędził wtedy z Firą Mełamedzon-Salańską trzy wieczory. Na kanapie w jej mieszkaniu fotografował zdjęcie po zdjęciu. A Fira opowiadała. Potem były kolejne rozmowy. I kolejne.

Dzięki tej znajomości powstaje książka-album o Firze, która ma ukazać się pod koniec roku. Jej współautorką będzie mieszkająca w Izraelu Ksenia Kosakowska.

Z Izraela Andrzej Niziołek przywiózł do Poznania około 700 kopii zdjęć. W książce znajdzie się jedna trzecia, większość pozostałych ? na stronie internetowej. Może ktoś rozpozna na tych fotografiach swoich bliskich? Może w internecie da się dopisywać kolejne rozdziały tej opowieści?

Pojedyncze zdjęcia Firy, jej znajomych i rodziny zawisły niedawno w witrynach kilku kawiarni na ul. Żydowskiej - w ramach święta tej malowniczej ulicy o nieco zapomnianej historii i nie do końca zrozumiałej dziś nazwie.

Fira przed wojną mieszkała obok, przy ul. Wronieckiej, tuż przy synagodze. Tam, gdzie teraz jest plac budowy, a przez lata był brzydki parking.

Fira Mełamedzon-Salańska ma dziś 98 lat. Wyjechała z Poznania w maju 1939 r. i już nigdy tu nie wróciła. Mówi: - Przyjadę, będę widziała miasto. I co? Nie ma bliskich mi ludzi. Większość zginęła. Za duży ból.

Andrzej Niziołek odtwarza miejsca zamieszkania bohaterów opowieści Firy dzięki jej notatkom, archiwom, przedwojennym księgom adresowym. To trochę tak, jakby tworzył mapę.

Mówi, że poznańscy Żydzi są dziś anonimowi. Wiemy o nich ogólnie, że gdzieś tu byli, ale jak przychodzi do konkretu, miejsca, imienia, nazwiska, najczęściej możemy tylko wskazać rabina Maharalę i Akiwę Egera.

A na zdjęciach z albumów Firy poznajemy zwyczajnych poznaniaków, którzy mieszkali na istniejących do dziś ulicach, w domach pod konkretnym numerem. Widzimy ich twarze. Słyszymy opowieści o nich.

Niziołek pokazuje kolejne fotografie. Tu sąsiadka Firy z Wronieckiej, Ania Goldbergówna. A tu koleżanki ze Szkoły Wydziałowej dla dziewcząt na rogu Działyńskich i dzisiejszej Nowowiejskiego. W większości Polki.

- Popatrz na nie. Rozpoznasz, które to Żydówki? - pyta.

Zauważa, nie bez racji, że myśląc dzisiaj o przedwojennych Żydach, widzimy najczęściej mężczyznę z pejsami w chałacie. A tacy Żydzi żyli w dawnych zaborach rosyjskim i austriackim. Żydzi poznańscy byli Żydami jak w zachodniej Europie - ubierali się jak wszyscy i żyli jak reszta społeczeństwa Poznania. Nie było ich wielu, bo około 3-3,5 tys. Jedni byli z Żydów niemieckich, inni z polskich, ale wśród młodych to już się zacierało. Między sobą mówili po polsku, mieli polskich przyjaciół, czytali polskie książki. I nie byli zbytnio wierzący. Część chodziła do synagogi, część nie.

Ojciec Firy miał sklep z męskimi ubraniami przy Starym Rynku, pod numerem 64. Ten sklep w sobotę był otwarty. Abram Mełamedzon zamykał go tylko w wielkie święta, na przykład Jom Kippur. Fira mówi że czasem chodziła do synagogi, ale nie żeby się modlić, tylko by spotkać się przed nią z przyjaciółmi.

Poznań dla Firy to najpiękniejsza młodość i wejście w dorosłość. Sceneria pierwszych miłości, zabaw, wyborów. Zwłaszcza miłości, a adoratorów miała wielu.

Książka Andrzeja Niziołka i Kseni Kossakowskiej pisana jest w pierwszej osobie. To Fira opowiada o ludziach, miejscach, swoich przeżyciach. Jest niewielki ustęp o Rosji, gdzie jej ojciec stracił sklep, bo przyszła rewolucja i musieli uciekać. Jest akapit o ich pobycie u rodziny w Brzezinach koło Łodzi. Reszta dotyczy Poznania. Rodzice Firy cudem wywieźli z Charkowa woreczek brylantów i złotych monet. Dzięki nim odbudowali tu interes.

Abram Mełamedzon handlował rozsądnie. Po tkaniny jeździł do Łodzi, a ponieważ zawsze płacił gotówką, fabrykanci na jego widok otwierali szeroko ramiona. Dostawał niższe ceny i pierwszeństwo zakupu najlepszych gatunków materiałów. Dzięki temu mógł w Poznaniu konkurować z innymi konfekcjami. Nic na kredyt - tego się trzymał także w wielkim kryzysie.

Wśród najwcześniejszych wspomnień Firy z Poznania jest to, jak jako dziewczynka usłyszała od swojej przyjaciółki, Polki, Stasi Jańczakówny: - Przysuń ryczkę i postaw na niej wemborek z pyrkami.

Fira nic nie zrozumiała.

Wspomina też, jak 16 maja 1929 r. do Poznania przyjechał prezydent Ignacy Mościcki na otwarcie PEWUKI. Razem z koleżankami ze szkoły tańczyła dla niego w ogrodzie Zamku, w krakowskiej sukience w kolorowe plisy.

Ze sklepem ojca wiąże się inna opowieść. I postać, która patrzy teraz na współczesnych przechodniów z ulicy Żydowskiej zza dużych okularów. Uśmiecha się.

To Marek Lewkowicz. Przez dziesięć lat był ich subiektem, jedynym Żydem w sklepie ojca. Sklep nazywał się Melpoz, bo ojciec, nie chcąc bojkotów, ukrywał, że to firma żydowska.

Lewkowicz przyjechał do Poznania z Kalisza. Nie miał pracy, a jego żona leżała w szpitalu i choć była na ostatnich nogach - nie mogła urodzić dziecka. Zdesperowany poszedł do gminy żydowskiej, żeby go poratowali, bo nie wiedział już, co robić. Przedstawiciele gminy przyszli do Mełamedzona i spytali, czy przyjmie Żyda do pracy. - A wygląda na Żyda? - chciał wiedzieć kupiec. I choć Lewkowicz miał semicki wygląd, ojciec Firy tak wzruszył się jego historią, że przyjął go. Dał mu nawet 100 zł zaliczki.

Lewkowicz od razu pobiegł do żony do Szpitala Miejskiego, wymachując banknotem i krzycząc, że ma pracę. I wtedy to ona się przejęła. Nerwy puściły, urodziła syna.

Mały Niutek, który przyszedł wtedy na świat, nie bez powodu był uważany za dziecko firmy.

Portret Niutka z rodzicami też wisi na Żydowskiej.

Fira tańczyła nie tylko przed Mościckim. Andrzej Niziołek pokazuje zdjęcie balu studentów żydowskich przy ul. Wielkiej. Gdzieś przy tej ulicy, w jakimś prywatnym mieszkaniu - o czym chyba nikt do tej pory nie wiedział - był klub żydowski. Tak go nazywali. Spotykali się w nim żydowscy kupcy, odbywały się prawdopodobnie zebrania ich organizacji, a młodzież urządzała tu zabawy. Na fotografii z klubu widać siostry Putermanówny, Firę i jednego z jej chłopaków, Maksa Brandta. I jeszcze jakąś niezidentyfikowaną trójkę.

Na jednym ze zdjęć z ulicy Żydowskiej, na tym w okrągłej ramce, Fira czyta list od Maksa Brandta. Uśmiecha się przy tym i wygląda jak gwiazda filmowa.

Sama Fira twierdzi, że nie była najładniejsza, były ładniejsze od niej. Ale fakty są inne. Na portrecie piękna kobieta o wielkich oczach i zabójczym uśmiechu. Zawsze miała w sobie mnóstwo uroku, który podobał się mężczyznom. A ona lubiła być uwielbiana.

Więc ją uwielbiali. Julek Herbst, z którym poznała się w pociągu. Felek Mornel, który pocałował ją przy wszystkich w usta, kiedy po 57 latach niewidzenia wpadli na siebie w Tel Awiwie na spotkaniu Żydów poznańskich. Dzwonił do niej, kiedy umierał. Chciał jej jeszcze coś powiedzieć.

Na kolejnym zdjęciu wiszącym dziś tuż przy Starym Rynku Fira stoi z serdecznym przyjacielem Adkiem Lewinem i swoim kolejnym narzeczonym Józiem Lustigiem. Lubili w trójkę spacerować po Poznaniu. Robili zdjęcia i robili sobie żarty. Na przykład mówili sepleniąc.

Józio z tymi żartami trochę przesadził. Napisał do Firy na prima aprilis, że jest z nią z powodu pieniędzy jej ojca. O północy nadesłał telegram, który wyjaśniał, że to żart. A ona odpisała, że do północy całą swoją miłość do niego zdążyła już wypłakać.

Kiedy jeszcze trzymali się razem, Adek i Józio bawili się i przebierali w swoim studenckim pokoju wynajmowanym u żydowskiej gospodyni. Niedaleko synagogi można dziś obejrzeć zdjęcie tej kobiety i jej dzieci. Dzieci są w przebraniach, bo było właśnie święto Purim, rodzaj karnawału. Chłopczyk ma pod nosem domalowany czarny wąsik.

Firę bezustannie swatano. Ale ona nie chciała tak szybko wychodzić za mąż, choć miała dużo ciekawych partii.

Taki Maks Brandt - z dzisiejszej perspektywy to był golas. Student po prostu.

Ale już niejaki Zygmunt Bluman stanowił partię znakomitą. I był - jak twierdzi Fira - bardzo dobrym człowiekiem.

Zainteresował się Firą przez jej mamusię, która dość wcześnie szukała dla córki kandydatów do zamążpójścia. A Bluman był współwłaścicielem jednej z największych fabryk konserw rybnych w Polsce. Gdy Fira przyjeżdżała do Warszawy, on zawsze się zjawiał u niej ze skrzynką takich konserw. Zabierał ją do najlepszych lokali, m.in. do "Paradiso", gdzie występowała Wiera Gran. Ściągnął nawet artystkę do ich stolika, bo Fira chciała poznać gwiazdę.

Bluman wielokrotnie oświadczał się Firze. Ale ona go nie chciała brać. Nosił okulary i uważała, że jest trochę nudny. Kiedyś przyjechał do Poznania odwiedzić ją. Pechowo, bo akurat umówiła się z Adkiem Lewinem i Józiem Lustigiem na tańce. Posiedzieli trochę wszyscy razem w czwórkę, po czym Fira stwierdziła, że jest bardzo zmęczona. Chłopcy poszli odprowadzić Blumana na tramwaj, poczekali, aż odjedzie do hotelu Metropol (dziś mieści się tu Zespół Szkół Komunikacji), po czym wrócili do Firy, która już na nich czekała ubrana. I poszli się bawić do klubu.

Aż wreszcie Bluman oświadczył się Firze, a ona te oświadczyny przyjęła. Bo wcześniej nad morzem ratował ją od romansu z pewnym lwowiakiem, w którym zakochała się nieszczęśliwie na śmierć i życie.

Ale po niedługim czasie Fira się rozmyśliła i zastanawiała się, jak kłopotliwą sytuację rozwiązać. Poszła do ojca, żeby to odkręcił.

Mełamedzon powiedział jej podobno: - Wiesz, jesteś dziecinna. Będę cię nazywał Dziecińska.

- A ja ciebie Tatuliński - odpowiedziała.

I tak do siebie mówili.

Bluman nie obraził się za zerwane zaręczyny, ale był zawiedziony. Już zdążył rozgłosić w firmie, że się żeni.

Na starych fotografiach przywiezionych z Izraela są fragmenty Poznania, które trudno dziś rozpoznać. I te, które dziś mijamy: Ratusz, opera, wieża Zamku (jeszcze z kopułą), Biblioteka Uniwersytecka, plac Wolności, Stary Rynek.

I ludzie. Patrzący pogodnie w obiektyw, albo zabiegani, jak my dzisiaj. Na łyżwach, na rowerach, na ulicach, placach, w parkach.

W oknach kawiarni na Żydowskiej Fira pozuje dziś z ukochanym pieskiem - Dianą. Na innym zdjęciu z wystawy przechadza się przed Biblioteką Uniwersytecką z Nani Sonnabend, córką żydowskiego kantora. Nani uratowała się, bo w połowie lat 30. wyjechała do Palestyny. Przedtem uczyła Firę i innych młodych w harcerskiej organizacji Haszomer Hacair języka hebrajskiego. Przeczuwali już, że trzeba uciekać. A znali tylko język polski i niemiecki.

Dalej na Żydowskiej - Fira z mamą na dzisiejszym placu Wielkopolskim.

Albo nad Wartą. W tle płynie kajak. W środku Balka Auerbach w białej sukience. Prawdopodobnie chorowała kiedyś na polio, bo kulała na jedną nogę. Była koleżanką Firy z kursów maturalnych.

Na zdjęciach przy dawnej synagodze stoi kuzynka Pola Mełamedzon, która później zginęła w łódzkim getcie. Pola, tak jak Fira, przyjechała do Polski z Rosji. Ale jej rodzina straciła tam wszystko. I Pola była biedna.

Kolejne zdjęcia: przed fontanną na Alejach Niepodległości z Józiem Lustigiem i Adkiem Lewinem. A tu Fira z nimi i Elen Kaspari (miała hurtownię nasienną pod Zbąszyniem) na tle Warty, po której płynie kra.

Jest też zdjęcie z Brzezin, gdzie Fira często jeździła do rodziny. Do obiektywu pozuje, stojąc tyłem na balustradzie balkonu. Widać profil jej twarzy. Wyszła na dwór w szlafroku. Twierdzi, że dostała go od jednego z narzeczonych. Ale na odwrocie zdjęcia jest napisane, że szlafrok dostała od "Tatulińskiego" po jego powrocie z Palestyny.

Mełamedzon pojechał tam po raz pierwszy w 1935 r. i już wtedy zajął się tam kupnem domu. Wyjechał z Poznania na zawsze w styczniu 1938 r.

Fira pojechała za nim do Palestyny w maju 1939 r.

Mamusia została jeszcze na chwilę w Poznaniu, żeby sprzedać sklep. Zamknęła go i wyjechała stąd koło 15 sierpnia. Po tygodniu dotarła na miejsce.

Na koniec pobytu w Polsce miała jeszcze ochotę wyjechać jak zwykle do swego ulubionego kurortu, Krynicy Górskiej. Ale brakowało jej sukien, bo wszystko już wysłała do nowego domu. Zrezygnowała.

Andrzej Niziołek: - Chcę zakończyć książkę tym, co się stało. A stała się zagłada. Poświęcam jej cały piąty rozdział.

Ten rozdział ciągnie się niczym bezlitosna wyliczanka.

Fira mówi, że nie wie. Nie wie, jak zginęła Mira Lederówna.

Nie wie, gdzie przepadł Józio Lustig.

Wie, że Zygmunt Bluman we wrześniu 1939 r. uciekał z Warszawy na wschód.

A dalej? Nie wie, jak zginął Marek Lewkowicz ze swoją rodziną. Co się stało z Balką Auerbach? Albo z Walą Styżyńską, ich pracownicą w sklepie? Była Polką, mogła przeżyć. Stasia Jańczakówna przeżyła, latami korespondowały po wojnie.

Lista jest długa. O niektórych coś - jakiś strzęp informacji - wiadomo.

Andrzej Niziołek zanotował m.in. taki fragment: - O Adku Lewinie wiem jedno: że w 1940 r. był w sowieckiej Rosji i napisał stamtąd kartkę do przyjaciela. Pisał, że wraca do Polski, chce przejść przez granicę i dotrzeć do Kutna, by być razem i pomagać matce oraz siostrze z dzieckiem. Prosił, żeby przyjaciel poszukał jego przyjaciółki Firy Mełamedzon w Hajfie i pozdrowił ją od niego.

Fira: - Abraham Falc rozpytywał o mnie w Hajfie, ale ja nigdy tam nie mieszkałam. Dopiero w 1944 r. przez swoją ciotkę dotarł do mnie.

Myślała latami, jak zginął Adek. Złapali go na granicy? Zastrzelili po drodze? Udało mu się dotrzeć do Kutna? A jeśli tak - co tam zastał? Gdzie przepadł? Bo gdyby żył, to by się odezwał.

Ci, którzy przeżyli, odezwali się do niej.

Oni też mieli pewnie swoje albumy. Przepadły razem z nimi.

Albumy Firy wyjechały razem z nią i cudem ocalały. Cudem jest też to, że ona żyje tak długo. I że ma świetną pamięć. I że chce się tymi wspomnieniami dzielić.

Fira powtarza: - Wspominam. A póki ja żyję i wspominam, to oni żyją ze mną i we mnie.

Dla Andrzeja Niziołka książka o Firze jest właśnie opowieścią o życiu.

Mówi: - Poznańskich Żydów widzimy jako ofiary zagłady. Zobaczmy ich najpierw ciut wcześniej, przed zagładą. Takich samych, jak my dzisiaj. Projekt "Fira" ma sprawić, że przestaną być anonimowi. Uzyskają twarz, imię, nazwisko, historię, biografię, uczucia, marzenia. Możemy się z nimi spotkać i zaprzyjaźnić. Ja się z wieloma zaprzyjaźniłem.

***

Tekst powstał w całości dzięki rozmowie, którą przeprowadziłam z Andrzejem Niziołkiem.

Publikacja Andrzeja Niziołka i Kseni Kosakowskiej zrealizowana zostanie z Wydawnictwem Exemplum. Za cały projekt o nazwie "Fira" odpowiedzialny jest Andrzej Niziołek i Fundacja Barak Kultury. Planowana jest wystawa zdjęć w Bibliotece Raczyńskich, spektakl grupy Ba-Ku teatr działającej przy Fundacji Barak Kultury, a drugą częścią publikacji ma być strona internetowa, na której znajdą się zdjęcia pani Firy i jej wspomnień o poznańskich Żydach.

Organizatorzy gromadzą środki finansowe na realizację całości projektu ?Fira?. Wszyscy gotowi go wesprzeć mogą kontaktować się z Fundacją Barak Kultury: barakkultury@barakkultury.pl, tel. 61 64 65 344

Zarówno I etap projektu "Fira" z 2012 r. (zebranie fotografii poznańskich Żydów i wspomnień Firy Mełamedzon-Salańskiej), jak i II etap, realizowany w br. (przygotowanie i publikacja książki) jest finansowany przez Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego w Poznaniu.