Hitler przecinał wstęgę w Poznaniu?

Piotr Bojarski: - Czy Hitler był kiedykolwiek w Poznaniu? Bo to, że tędy przejeżdżał swoim pociągiem specjalnym "Amerika", nie ulega wątpliwości. W zamku cesarskim przygotowywano dla niego siedzibę.

Janusz Pazder: - Muszę zastrzec, że nie jestem badaczem tego problemu. Z racji zajmowania się zamkiem staram się jednak śledzić kwestie, które mają z nim jakiś związek. Przejazdy Hitlera przez Poznań wydają się bardzo prawdopodobne, ale poza dziennikarskimi publikacjami Leszka Adamczewskiego nie znam żadnych prac na ten temat.

Skoro jednak zamek przebudowywano zgodnie ze wskazówkami Hitlera, pytanie o to, czy kiedykolwiek doglądał on osobiście prac w zamku, wydaje się zasadne.

- Istnieje kilka przekazów dotyczących domniemanego pobytu Hitlera w Poznaniu. Jeden to relacja Ryszarda Rybarczyka, wieloletniego kierownika administracji Pałacu Kultury, który w latach 60. pozyskał informację na ten temat od jednego z pracowników zatrudnionych w czasie wojny w zamku. Według tego przekazu Hitler miał być w Poznaniu we wrześniu 1939 r. Nie ma jednak na to żadnych dowodów. Trasa, jaką przejechał Hitler we wrześniu 1939 r. przez Polskę, jest dobrze znana i udokumentowana, m.in. w książce autorstwa Heinricha Hoffmana, fotografa Hitlera. Istnieje także godzinny film o kampanii w Polsce. Pokazują one m.in. epizody z pobytu Hitlera w Łodzi. Nie chce mi się wierzyć, że gdyby doszło do wizyty Hitlera w Poznaniu, nie zostałaby ona udokumentowana.

A inne relacje?

- Do roku 1940 odnosi się relacja asystentki Franza Böhmera, architekta, który przebudowywał zamek. Dotarł do niej w 2002 r. Heinrich Schwendemann, autor książki o zamku jako rezydencji Hitlera. Według niej Hitler miał być w Poznaniu w trakcie urlopu. Potwierdzeniem tego faktu miałby być fragment wystąpienia ministra nauki, wychowania i oświaty Bernharda Rusta, który przy okazji otwarcia Uniwersytetu Rzeszy w Poznaniu miał się odwoływać do słów wypowiedzianych rzekomo w Poznaniu przez Hitlera.

W książce Witolda Jakóbczyka o Bazarze znajdujemy z kolei taką oto informację: "W lecie 1944 roku odbyła się w Bazarze narada naczelnego dowództwa pod przewodnictwem Hitlera. Wtedy na krótko wymieniono cały personel, a polskiej obsłudze nakazano siedzenie w domu i absolutne milczenie".

Nie chodzi przypadkiem o wizytę Himmlera, który bywał często w Poznaniu?
- Nie znając źródła, na którym oparł się Jakóbczyk, trudno odnieść się do tej informacji. Prawdopodobnie rzeczywiście chodzi o znaną wizytę Himmlera z 1944 r. Reichfsführer SS mieszkał wtedy właśnie w hotelu Ostland, a narada z jego udziałem odbyła się na zamku.
Jeszcze jeden, moim zdaniem najbardziej frapujący przekaz, pochodzi z dziennika Ireny Nieznaniec "Wojna i ja". Opublikowano go w 1949 r. w tomie "Pamiętniki robotników z czasów okupacji". Napisany z niezwykłym talentem literackim, ukazuje okupacyjny Poznań z perspektywy życia codziennego.

Otóż w pamiętniku Nieznaniec znajdujemy zaskakujący passus odnoszący się do 1944 r.: "Same zawody trzeba nam przeżywać. Pierwszą radosną nowiną była wiadomość o zamachu na Hitlera. (...) Tymczasem zamiast upragnionej śmierci zbira mamy wieści o jego cudownym ocaleniu. Temat ten dotąd jeszcze, jak u nas w fabryce, jest aktualny, bo nie wszyscy wierzą w to jego ocalenie. W naszych nieustających rozmowach Hitler dla bezpieczeństwa nazywa się Kaczmarek. Coś w tym jest, kiedy i tutejsi niemcy [pisownia oryginalna ? red.] twierdzą, że "Kaczmarek" nie żyje, a te fotografie to bujda na resorach. Wszystko możliwe. Sama przecież widziałam to zdjęcie w berlińskiej gazecie, jak Hitler przecinał wstęgę na nowo przez nich odbudowanym moście Chrobrego, a pies tu tego psa widział".

Czytałem ten pamiętnik kilkakrotnie i uważam go za w stu procentach wiarygodny. Z drugiej jednak strony, po tej rzekomej wizycie Hitlera w Poznaniu nie ma ani śladu w monumentalnej monografii Miriam Arani, poświęconej okupacji w Wielkopolsce w świetle fotografii, która ukazała się kilka lat temu w Niemczech.

Kiedy Niemcy naprawili most Chrobrego?

- W 1940 r. Most został nieznacznie uszkodzony we wrześniu 1939 r. przez wycofujące się Wojsko Polskie, a pod koniec kwietnia 1940 r. jeździły już po nim tramwaje.

A więc mamy zbieżność dwóch źródeł. Asystentka Böhmera mówi o pobycie Hitlera w Poznaniu w 1940 r. Według Nieznaniec w tym samym roku Hitler miał przeciąć wstęgę na odbudowanym moście.

- Fakty można interpretować, ale nie można ich tworzyć. Dla mnie rozstrzygające jest to, co napisała Catherine Epstein w swojej pracy "Wzorcowy nazista. Arthur Greiser i okupacja Kraju Warty". Według Epstein Greiser zabiegał o relacje z Hitlerem, ale nie miał ich zbyt bliskich: "Greiser nie miał jednak łatwego dostępu do swojego wodza i widywał się z nim rzadko. Sam Führer nigdy nie przyjechał do Warthegau". Epstein nie trafiła na żadne źródło, które by potwierdzało wizytę Hitlera w Poznaniu.

Gdyby coś takiego się wydarzyło, wydaje się nieprawdopodobne, żeby Greiser nie wykorzystał tego dla celów propagandowych. Jeżeli on tego nie zrobił, to znaczy, że nie miał ku temu podstaw. Bo jaki byłby powód do zachowania pobytu Hitlera w tajemnicy?

Poznań był ciągle miastem w większości polskim. Niemcy mogli się bać o bezpieczeństwo swojego wodza.

- Do Poznania przyjeżdżali wielokrotnie Himmler, Goebbels i inni wysocy urzędnicy Rzeszy. Uczestniczyli w publicznych spotkaniach. Jeżeli mamy stać na gruncie faktów, trzeba przyjąć, że nie ma dowodów na to, by Hitler przyjechał kiedykolwiek do Poznania.

Nie musiał osobiście doglądać np. przebudowy zamku dla swoich celów?

- Jego obecność czy nieobecność była bez znaczenia dla tego, co zamierzano zrobić z zamkiem, Poznaniem i Wielkopolską. Jego politykę realizował tu - zresztą bardzo twórczo - Greiser. Przyjechał on do Poznania 13 września 1939 r. jako szef zarządu cywilnego i zamieszkał na zamku, gdzie kwaterowało już dowództwo wojskowe.

28 września Hitler udzielił Greiserowi osobistej audiencji, podczas której przedstawił on pomysł, by zamek stał się rezydencją Führera. W listopadzie 1939 r. przyjechali do Poznania Albert Speer i Böhmer. Jeszcze 1939 r. powstały pierwsze projekty przebudowy zamku, a na początku 1940 r. rozpoczęto roboty budowlane.

Gdyby Hitler przyjechał do Poznania, czekałoby na niego pierwsze piętro zamku.

- Tak, to samo pierwsze piętro, które pierwotnie przeznaczone było dla cesarza, a w okresie międzywojennym dla polskich prezydentów. Zachowano w zasadzie układ funkcjonalny wnętrz, ale całkowicie zmieniono ich wystrój, zastępując formy historyzujące klasycystycznymi, nawiązującymi do Nowej Kancelarii Rzeszy w Berlinie. W trakcie przebudowy wprost posługiwano się zresztą wydawnictwami o Nowej Kancelarii jak wzornikiem.

Dla Hitlera zlikwidowano jedno z najpiękniejszych wnętrz zamku - kaplicę w stylu bizantyjskim.

- To była najpoważniejsza zmiana o znaczeniu symbolicznym. Kaplica, znajdująca się w wieży, została usunięta i w jej miejscu urządzono gabinet Hitlera. W miejscu absydy i ołtarza powstał balkon, z którego Hitler miał odbierać defilady.

Dzięki temu, że archiwum Böhmera trafiło do muzeum Politechniki Berlińskiej i jest prawie w całości udostępnione, wiemy, że pierwsze projekty lokowały jednak w miejscu kaplicy wcale nie gabinet, tylko... jadalnię. Ale już w 1940 r. za obowiązujące uznano projekty przekształcenia kaplicy na gabinet Hitlera.

Naziści zniszczyli też mozaiki?

- Nie zniszczyli, a zdemontowali - zresztą tak jak cały wystrój zamku. Niektóre z mebli Greiser wykorzystał potem w swojej rezydencji w Jeziorach. Co ciekawe, mozaiki zdemontowała ta sama firma Puhl und Wagner, która układała je w 1913 r.

Kaplica była znacznie wyższa niż gabinet Hitlera. Co znajdowało się zatem nad jego gabinetem?

- Całe drugie piętro należało do Greisera - jako namiestnika Kraju Warty. W wieży nad gabinetem Hitlera ulokowano salę narad. Dziś nazywana jest ona "Salą pod zegarem", jako że w przestrzeni nad nią znajduje się mechanizm zegara. Greiser wprowadził się na stałe do zamku w grudniu 1943 r. i urzędował w nim do ewakuacji w styczniu 1945 r.

Przebudowa zamku była najważniejszą inwestycją budowlaną nazistów na terenie Warthegau. Koszt przebudowy, szacowany początkowo na 4,5 mln marek, sięgnął 25 mln marek. To były gigantyczne pieniądze: według Schwendemanna była to równowartość 500 mln marek z 2002 r.! Drugą znaczącą inwestycją budowlaną była rezydencja Greisera w Jeziorach, która kosztowała 4 mln marek.

Na południe od zamku miała powstać hala na masowe spotkania gauleitera czy Hitlera.

- Plany Niemców w stosunku do Poznania zmierzały do nadania mu niemieckiego charakteru. Poznań nie był wyjątkiem - znalazł się w gronie 50 miast, które zgodnie z dekretem Hitlera miały zostać przebudowane w duchu narodowo-socjalistycznym.

Niemcy stworzyli dwie koncepcje usytuowania Gauhalle w Poznaniu. Według jednej z nich miała ona stanąć w miejscu, gdzie dziś stoi Aula Nova Akademii Muzycznej, i zamykać wielki plac na osi teatr-hala. Ponieważ jednak hala stanowiłaby konkurencję dla zamku, pojawiła się inna koncepcja - z nowym Gauforum na południowy-wschód od zamku, w rejonie ulic Ratajczaka i Powstańców Wielkopolskich. W literaturze przedmiotu mówi się, że poznańska hala miała mieć 20-40 tys. miejsc stojących.

To zaskakujące, że mimo fatalnej dla Niemiec sytuacji na froncie prace w zamku kontynuowano niemal do końca niemieckiej okupacji.

- Prace prowadzono do końca 1944 r. W czasie, gdy główna kwatera Hitlera w Gierłoży - Wilczy Szaniec - została zagrożona ofensywą radziecką, Hitler rozważał urządzenie tymczasowej kancelarii w Poznaniu. Po raz kolejny nakazał wtedy ukończenie przebudowy zamku. Było to więc działanie całkowicie racjonalne, a nie tylko przejaw coraz bardziej irracjonalnej wiary w ostateczne zwycięstwo.