Najstarsze kawiarnie w Poznaniu: od kaffenhausu Geislera do Grand Cafe

Zanim kawa trafiła do pierwszych kawiarni, podawano ją na dworze królewskim oraz w domach szlacheckich.

Do Polski przywędrowała prawdopodobnie z polskimi żołnierzami, wracającymi z wojen z Imperium Osmańskim. Entuzjastą kawy zdawał się być król Jan III Sobieski. W listach do żony Marysieńki narzekał, że kawa, którą przywieziono mu z Konstantynopola, nie jest najlepszej jakości.

fot. antykwariat.tezeusz.pl

Wyższe sfery lubowały się w mocnej, słodkiej kawie z dużą ilością śmietanki. To była tzw. kawa polska, w przeciwieństwie do "kawy niemieckiej" lub "śląskiej" - słabej, rozwodnionej lub po prostu źle przyrządzonej.

Otwarcie pierwszych kawiarni w Polsce datuje się na początek XVIII w. Wtedy powstał kaffenhaus Antoniego Mombra w Gdańsku, który - według relacji i wierszy - jakością oferowanych produktów ustępował jedynie kawiarniom paryskim. W Warszawie w roku 1822 działało ok. 120 kawiarni, w ciągu kolejnych dwóch dekad przybyło ich około 60. Jednak w żaden sposób Warszawa nie mogła równać się z Londynem - nad Tamizą w 1708 r. działało około trzech tysięcy kawiarń!

Do Wielkopolski kawa trafiła prawdopodobnie dzięki holenderskim osadnikom - olędrom, zamieszkującym południe i zachód regionu. Poznańskim pionierem kawiarnianym był Jan Geisler. W 1784 r. otworzył kawiarnię w swoim domu przy ul. Wronieckiej (na terenie starej strzelnicy). Gości o pachnącym przybytku informował szyld z imbrykiem i napisem "Cafe". Umeblowanie było skromne. "W zasadzie było to kilka prostych, drewnianych stołów i takichże krzesełek, wieszak na kapelusze" - piszą o wystroju pierwszych kaffenhausów Maria i Lech Trzeciakowscy.

Wojciech Bogusławski / wikicommons

Obok izb przeznaczonych do picia mokki i jedzenia ciastek, w jednej z sal aktorzy wystawiali przedstawienia - podobno nawet sam Wojciech Bogusławski, ojciec teatru polskiego. Tuż za Bramą Wroniecką Geisler założył ogród z bilardem i kręglami. "Urządzano tam majówki, pikniki, tańce, koncerty. Na urządzenie tego 'etablissement' złożył swój cały majątek, który według własnego orzeczenia zdobył 'pracą, punktualnością, oszczędnością'" - pisała Maria Wicherkiewiczowa w "Dawnych Kawiarniach w Poznaniu". Do kawiarni Geislera przybywano, by napić się mokki, pogawędzić, zagrać partyjkę w karty czy bilard lub przeczytać gazety.

Kawiarniany monopol Geislera w Poznaniu przetrwał do roku 1795, kiedy to lokal z kawą otworzył bliżej nieznany obcokrajowiec nazwiskiem Parthey. Swoich sił próbowała także wdowa Dąbrowiczowa, której kawiarnia znajdowała się w starej baszcie za Bramą Wrocławską.

W 1804 r. Conditor & Restaurateur (kawiarnię i restaurację) z muzyką i oświetleniem na placu Dobrzyckich (okolice dzisiejszego pl. Wolności) otworzył Francuz Couriol.

Bywalcy lokali coraz częściej i chętniej rozsmakowywali się w kawie, jednak na początku kawiarnie zarabiały przede wszystkim na sprzedaży wyrobów cukierniczych. W tych specjalizowali się Szwajcarzy i Francuzi, którzy byli właścicielami kolejno otwieranych lokali w Poznaniu. Swoimi wyrobami zachwycali gości m.in. Francuz Douchy, bracia Vassali, Włosi Tomaselli czy Jakub Prevosti, który gości przyjmował w lokalu u zbiegu ulic Garbary i Szerokiej (aktualnie Wielkiej). Uznanie zdobył także Niemiec Freund, który - oprócz wysokiej jakości słodyczy - raczył też gości godną i miłą obsługą.

Szwajcarskim i włoskim konkurentom starał się dorównać Polak Antoni Pfitzner. Jako młodzieniec praktykował w cukierni Rudolpha Vasalliego na Starym Rynku (która do 1825 r. należała do Francuza Douchy). Pod jego okiem uczył się cukierniczego fachu, a ponieważ wykazywał szczególne zdolności, wysłano go do cukierni warszawskich i berlińskich. Skromną cukierenkę przy ul. Wrocławskiej 14 otworzył w 1849 r., po powrocie do miasta. Mieściła "kilkanaście talerzy z ciastkami na podłużnym, sosnowym kantorku ciemno bejcowanym, trzy rzędy szklanych słoików z cukrami przy ścianie, dwa czy trzy zwyczajne wazoniki z papierowymi kwiatami dla przyozdobienia, parę stolików i krzeseł" - opisywał ówczesny nauczyciel i pisarz Marceli Motty.

Pfitzner doskonale rozumiał także znaczenie reklamy dla sukcesu swojego przedsiębiorstwa. W anonsach, umieszczanych w "Gazecie Wielkiego Księstwa Poznańskiego" czy w "Kurierze Poznańskim" informował m.in.: "Pączki kilka razy na dzień świeże 6 sztuk za złoty poleca Cukiernia Antoniego Pfitznera". Anonsował także oprócz "pieczywa co dzień dwa razy świeżego, ciasta deserowe, ciasta do herbaty, a także torty czy cukrowe kolacje na wesoła i wieczorki szybko i gustownie. Wielki wybór najprzedniejszych cukierków warszawskich, karmelków, czekolady do gotowania własnego wyrobu, herbatą w paczkach oraz wybór rozmaitych soków, wódek i likierów po bardzo umiarkowanych cenach".  Po śmierci Pfitznera w 1887 r. cukiernię przy Rynku przejęli spadkobiercy.

wbc.poznan.pl

Sławę i kolejnych klientów przyniosły Pfitznerowi przenosiny lokalu na Stary Rynek 6 - do kamienicy, która stała niegdyś w miejscu dzisiejszego Arsenału. W odkupionej od Vasalliego cukierni od 1859 r. oferował gościom również "węgierskie i zagraniczne wina oraz gazety". A smaczne ciasta i kawa oraz niższe niż u konkurencji ceny przyniosły właścicielowi tytuł "krzepiciela ludzkości". Kupowanie u Pfitznera było odbierane jako patriotyczny obowiązek. Tu także zbierała się polska inteligencja: profesorowie, literaci, artyści czy lekarze.

Ekscytację miłośników słodkości wywołało otwarcie w 1841 r. hotelu Bazar, wyposażonego nie tylko w łazienki i ogrzewanie, ale również w światowej klasy restaurację i cukiernię przy ul. Nowej. Jako pierwszy, przez krótki czas, prowadził ją młody cukiernik warszawski Erlicki. Kariera jego szybko się skończyła, ponieważ władze pruskie uznały, że jest "groźnym cudzoziemcem". Stało się tak prawdopodobnie za sprawą "życzliwej" konkurencji. Po epizodzie z Erlickim cukiernię przejął wspomniany wyżej Prevosti. Urządzono ją zgodnie z zasadą, obowiązującą w większości tego typu lokali: jedną izbę - tu z bilardem - przeznaczając dla stałych klientów, drugą dla przyjezdnych.

Fot. Piotr Skórnickii / Agencja Gazeta

W Bazarze odbywały się jedne z najznamienitszych balów karnawałowych w historii Poznania, a hotel gościł m.in. pisarza Ignacego Kraszewskiego. Warto wspomnieć, że trzy lata temu restauracja i kawiarnia w hotelu Bazar znów otworzyły swoje progi dla smakoszy.

Poznańscy bywalcy kawiarni na przełomie XIX i XX w. chętnie zachodzili także do Wiener Cafe przy pl. Wilhelmowskim 4 (dziś plac Wolności), otwartej w 1882 r. Kawiarnia, urządzona w stylu wiedeńskim, połączona była z cukiernią, jadalnią i piwiarnią. Był to pierwszy w Poznaniu lokal, w którym podawano kawę po wiedeńsku, czyli parzoną w ekspresie, do której dolewano gorącej śmietanki lub dodawano bitej śmietany. Goście mogli raczyć się także przekąskami z zimnego bufetu, chłodnikami, zupami oraz ciastami.

Jedną z najsłynniejszych i najbardziej eleganckich była cukiernia Grand Cafe-Restaurant, popularnie nazywana "Grandką", zlokalizowana w Domu Przemysłowym przy pl. Wilhelmowskim 18. Otwarta została 2 września 1902 r., jednak przez pierwsze lata nie przynosiła zysków. Przebudowana i wyremontowana w 1909 r. zyskała nowy wygląd wnętrz, a ponadto ogród koncertowy. Goście "Grandki" zachwycali się wystrojem oraz przestronnością lokalu, a przede wszystkim smacznymi ciastkami, kawą ze śmietanką oraz wybornymi potrawami. Serwowano tu m.in. zupę z żółwia, rosoły, wyborne mięsa: sznycelki cielęce, comber, polędwicę i indyka oraz dania kuchni francuskiej. Dla poszukujących rozrywki na piętrze urządzono pokój bilardowy, do kart, szachów, jadalnię oraz winiarnię w stylu zakopiańskim.

fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

W okresie międzywojennym w Grand Cafe zbierali się również kibice klubu piłkarskiego Warta, by przez telefon poznać wyniki meczów wyjazdowych swojej drużyny. Kamienica, w której mieściła się modna kawiarnia, została zniszczona w 1945 r. Na jej miejscu w latach 50. wybudowano modernistyczny budynek.

Korzystałam z książek: "Kawa, herbata i czekolada. Nowe napoje w osiemnastowiecznej Rzeczpospolitej - ich wpływ na życie codzienne" Ewy Wendland, "W dziewiętnastowiecznym Poznaniu" Marii i Lecha Trzeciakowskich, "Kawa i herbata na ziemiach polskich: handel, konsumpcja, obyczaje" Kordiana Tarasiewicza, "Dawne kawiarnie w Poznaniu" Marii Wicherkiewiczowej oraz "Kronika Miasta Poznania" 2000 nr 4 "Na frasunek" oraz 2003 nr 4 "Do stołu podano".