Podobnie jak u bohaterów serialu "Gra o tron", korona na jego głowie nie utrzymała się zbyt długo. Gdyby Przemysła nie zamordowano w okrutnych okolicznościach, pewnie to on i jego potencjalni potomkowie zajęliby w podręcznikach historii Polski miejsce Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego.
"Króla wywlekli, ciągnęli, naigrawając się i bijąc. On z tymi, co przy nim byli, jak lew się bronił? ? relacjonował świadek napadu na króla w powieści "Pogrobek" Józefa Ignacego Kraszewskiego. Mordercy zaskoczyli Przemysła II podczas beztroskiej zabawy w Rogoźnie. Tragiczna śmierć ostatniego wielkopolskiego Piasta była nie tylko stratą dla regionu i samego Poznania. Nagła śmierć pierwszego po ponad dwustuletniej przerwie króla zaważyła na kształcie państwa polskiego, jednoczącego się po rozbiciu dzielnicowym. Okoliczności i motywy zabójców króla są do tej pory niemałą zagadką dla historyków.
Na zdjęciu: śmierć króla w wyobrażeniu Wojciecha Gersona.
Kronikarze podają, że Przemysła II koronowano 26 czerwca 1295 w Gnieźnie. Nie był to przypadek, a owoc ambicji samego króla i jego otoczenia politycznego, w szczególności arcybiskupa Jakuba Świnki, a także przemyślanych paktów o wzajemnym dziedziczeniu i... szczęścia. Bo wielu jego konkurentów wymarło bezdzietnie. Część historyków jednak uważała, że królestwo Przemysła było jedynie regionalnym tworem.
- Obecnie przeważa opinia, że było to królestwo ogólnopolskie. Był to punkt startu do późniejszego opanowywania całej Polski. Wskazuje na to osobowość Przemysła. Był człowiekiem ambitnym i przekonanym o swojej misji dziejowej - mówi prof. Adam Krawiec, historyk z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. I podkreśla, że wielkopolski książę docenił znaczenie symbolicznej roli korony jako idei jednoczącej państwo: - Mimo rozbicia na wiele księstw, Polska cały czas była postrzegana jako królestwo, choć nie rządzili nią królowie. Z czasem do Polski docierały nowe koncepcje polityczne, w których korona stała się symbolem suwerenności państwa. Dlatego od połowy XIII w. pojawia się coraz wyraźniejsze parcie do odbudowy tego królestwa. Rozbicie dzielnicowe zaczęło coraz wyraźniej doskwierać elitom, a to prowadziło do wyścigu o tron, którego pierwszym zwycięzcą okazał się właśnie Przemysł - mówi prof. Krawiec.
Na ilustracji - Przemysł II z "Chronica Polonorum" Macieja z Miechowa, Kraków 1521
W 1290 roku wielkopolski książę zajął Kraków, łącząc pod swoimi rządami dwie najważniejsze dzielnice: Wielkopolskę i Małopolskę. Choć nie pozostał w Małopolsce na długo, powrócił do Wielkopolski z insygniami koronacyjnymi z wawelskiego skarbca. Po śmierci księcia Mszczuja II, na mocy wcześniej zawartego układu o dziedziczeniu Przemysł zajął Pomorze. 26 czerwca 1295 roku arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka koronował na króla Polski Przemysła, władającego już Wielkopolską i Pomorzem. - Jakub Świnka, jako rzecznik zjednoczenia, pchał Przemysła po koronę. Ale nie musiał się wysilać, bo ten sam chętnie widział się w roli odnowiciela królestwa. Postrzegał się jako wysłańca bożego. Świadczy o tym napis na pieczęci króla: "Sam Bóg przywrócił zwycięskie znaki Polakom". To pokazuje, że odbierał odrodzenie królestwa jako realizację planu bożego - wyjaśnia prof. Krawiec.
Duchowieństwo w ówczesnej grze o polski tron odgrywało bardzo ważną rolę. Bo koronacja Przemysła była również skutkiem rywalizacji ideologicznej ośrodka gnieźnieńskiego (z kultem św. Wojciecha) i krakowskiego (z kultem św. Stanisława).
Ilustracja: Przemysł II w dziele "Regum Poloniae icones", Rzym 1591
Przemysł II nie nacieszył się długo koroną. Zginął 8 lutego 1296 roku w Rogoźnie, gdzie spędzał zapusty. Zapewne świetnie się bawił. Wszyscy musieli być rozprężeni za sprawą alkoholu i zmęczeni świętowaniem końca karnawału, co wykorzystała grupa napastników.
- Wydaje się, że nie był to zaplanowany zamach na życie króla, chodziło o jego uprowadzenie. W tamtych czasach porwania nie były niczym nadzwyczajnym. W ten sposób wymuszano na rywalach politycznych różne ustępstwa w zamian za wolność - wyjaśnia prof. Adam Krawiec. Warto dodać, że Przemysł już miał kiedyś podobną "przyjemność". Był więziony przez księcia Henryka IV Probusa, w efekcie czego zrzekł się ziemi wieluńskiej. O co mogło chodzić napastnikom z Rogoźna? - Historycy przypuszczają, że o Pomorze Gdańskie albo o zwrot grodów zajętych na pograniczu polsko-brandenburskim. Przy okazji osłabiono by i upokorzono Przemysła II. Bo wzrost jego pozycji niepokoił Brandenburczyków. Pierwotnie plan mógł być taki: Przemysł zostaje porwany, uwięziony, wypuszczony, gdy zgodzi się na określone warunki. Sytuacja nie potoczyła się po myśli napastników, bo Przemysł się bronił. Został ranny i trzeba go było dobić, bo nie udałoby się dowieźć króla żywego - rekonstruuje prof. Krawiec.
Ilustracja: Przemysł II z "Ikones książąt i królów polskich" z 1605 r.
Nowy król miał wielu wrogów. - Co do sprawców zbrodni, mamy ciekawą sytuację źródłową. Kroniki z terenów bliższych, czyli wielkopolskie, pomorskie i brandenburskie wskazują na Brandenburczyków. Natomiast południowopolskie - na udział "swoich - czasami konkretnie na dwa rody możnowładcze: Zarembów i Nałęczów. To ciekawe, że najbliższe i najlepiej poinformowane źródła o tym nie wspominają. Ale znaleziono wytłumaczenie: np. Rocznik Wielkopolski był redagowany pod kontrolą biskupa Andrzeja Zaremby, któremu zależało na pominięciu informacji o uczestnictwie swojego rodu w mordzie króla - mówi prof. Krawiec.
Wśród osób, którym mogło zależeć na śmierci Przemysła II, wymienia się króla czeskiego Wacława II, który później w 1300 roku koronował się na władcę Polski. Niektórzy wskazują na możliwy udział księcia kujawskiego Władysława Łokietka, któremu to przypisuje się ostateczne zjednoczenie ziem polskich po rozbiciu dzielnicowym.
- Łokietek? Nie sądzę. Miał swoje aspiracje, ale w tym momencie jego pozycja była na tyle słaba, że nic nie zyskiwał. Wydaje się, że margrabiowie brandenburscy są najbardziej podejrzani - wskazuje prof. Krawiec. Nie ma wątpliwości, że zamachowcy musieli mieć informatorów z bliskiego otoczenia króla, którzy powiadomili ich o odpowiednim momencie do ataku: - Ale czy to byli Zarembowie i Nałęczowie, czy po prostu jakiś przekupiony pachołek, tego niestety nie uda się już rozstrzygnąć. Cień podejrzeń padł też na trzecią żonę Przemysła, córkę margrabiego brandenburskiego Małgorzatę. Ale jaki miałaby w tym interes? Źle jej nie było, była przecież królową Polski.
Według innej hipotezy, zabójstwo króla miało być zemstą za rzekome zamordowanie pierwszej żony, Ludgardy. - To ładna, dramatyczna historia, ale mało prawdopodobna. Zacznijmy od tego, że wcale nie wiadomo, czy Przemysł ją zabił. Jeśli nawet ktoś - ale kto? - chciałby pomścić śmierć Ludgardy, to pewnie wpadłby do sypialni króla i zarąbał go mieczem, a nie próbował porwać - tłumaczy prof. Adam Krawiec.
Na ilustracji - Przemysł wg S. Neugebauera z 1626 r.
Trudno nie pokusić się o próbę przewidzenia, jak potoczyłyby się dalsze losy Królestwa Polskiego pod rządami króla Przemysła II. Zdaniem profesora Krawca, wszystko zależałoby od tego, jak długo król żyłby jeszcze i czy doczekałby się męskiego potomka, który mógłby odziedziczyć dorobek ojca: - W chwili śmierci król miał 39 lat, czyli był człowiekiem w sile wieku. Jak na tamte czasy był to już wiek dość zaawansowany, tym bardziej, że jego przodkowie szybko schodzili z tego świata. Dałbym mu tak jeszcze 10 lat, nie więcej.
Wspomniani wcześniej Brandenburczycy, którzy najprawdopodobniej odpowiadają za śmierć Przemysła, nie byli jedynymi wrogami króla. - W przyszłości musiałby się zmierzyć, prędzej niż później, z innymi przeciwnikami: Czechami na południu i Krzyżakami na północy. Ówczesna Polska była podzielona na dwa duże bloki: północny, czyli królestwo Przemysła obejmujące Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie, a z drugiej strony - na południu - potężny blok kontrolowany przez króla czeskiego Wacława II, który również miał aspiracje do władzy nad całymi ziemiami polskimi. Gdyby Przemysł przeżył, musiałby zmierzyć się z problemem południa Polski. Ale jeśli losy czeskiej dynastii Przemyślidów potoczyłyby się tak, jak to w rzeczywistości miały miejsce, Przemysł mógłby wykorzystać okres zamieszania po śmierci Wacława i wcielić Małopolskę do królestwa. Może podporządkowałby też sobie książąt śląskich? - przewiduje prof. Krawiec.
W ostateczności możliwy byłyby trwały podział Polski na dwa duże bloki: północ pod władzą Przemysła II i południe w składzie Królestwa Czech. Ale zdaniem profesora Krawca to mało prawdopodobny scenariusz. - Najpewniej królestwo Przemysła byłoby geograficznie podobne do tego z czasów Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, ale z punktem ciężkości na północnym zachodzie, z którym Przemysł był związany. Polska byłaby pewnie krajem silniejszym, bo uniknęłaby wielu wyniszczających walk, jakie wybuchły po śmierci Przemysła. Wielkopolski Piast był sprawnym władcą, podobnym do Kazimierza Wielkiego pod względem docenienia spraw ekonomicznych. Pewnie zadbałby o to, żeby kraj rozwijał się gospodarczo. Prawdopodobnie rola szlachty byłaby mniejsza, bo król był zwolennikiem wielkopolskiej tradycji silnej władzy - wyjaśnia prof. Krawiec.
Czy Poznań byłby stolicą Polski, gdyby Przemysł i jego hipotetyczni potomkowie rządzili krajem? Okazuje się, że niekoniecznie. - Z czasem Przemysł mógłby przenieść się z Poznania do Krakowa, żeby lepiej kontrolować tamte tereny, na których jego władza była słabsza. Mógłby przenieść się tam w geście szacunku do elit małopolskich, a z drugiej strony po to, by trzymać rękę na pulsie i mieć wszystko pod kontrolą. Poznań mimo wszystko pewnie nie byłby stolicą. Chyba, że podział Polski okazałby się trwały - kończy poznański historyk.
Na ilustracji - Przemysł II i Ludgarda według dzieła "Wspomnienia o Polakach co słynęli w obcych i odległych krajach. Opisy i wizerunki", Lipsk 1844
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze