Paszport - samolot - raj. Trzy opowieści emigrantów z Poznania

Żywo gestykuluje. Stoi na podeście na pl. Mickiewicza w Poznaniu. Prowadzi demonstrację "Uchodźcy mile widziani". Czyta to, co o imigrantach piszą w internecie. Marcin Kęszycki jest aktorem Teatru Ósmego Dnia. Prawie trzydzieści lat temu sam był emigrantem.

We wrześniu 1984 r. komuniści delegalizują teatr, jego zespół zostaje wyrzucony z Estrady Poznańskiej. Kęszycki mówi, że - paradoksalnie - dodaje im to skrzydeł. Bo to koniec zobowiązań, użerania się z urzędniczą machiną, cenzurą. Zaczynają grać w kościołach. A tam zupełnie inna publiczność. Też taka, która nie pojawiłaby się w teatrze. Bardzo ważne doświadczenie. I podróż przez Polskę, jakiej w telewizji się nie zobaczy.

W międzyczasie paszporty dostaje czterech aktorów teatru. Bo bezpieka ma pomysł, jak rozbić zespół: ci z paszportami wyjadą, reszta zostanie w kraju. Powstają jednak dwa przedstawienia na podstawie "Małej Apokalipsy" Konwickiego. Jedno, zrobione przez część zespołu na emigracji, w Edynburgu zdobywa najważniejszą wówczas nagrodę teatralną, drugie - można zobaczyć w polskich kościołach.

Marcin Kęszycki, Ewa Wójciak, Lech Raczak składają kolejne podania o paszport. Raczak dostanie go po wielu interwencjach swojej żony Włoszki. Wójciak - wyjeżdża ostatecznie z paszportem w jedną stronę, bez prawa powrotu.

Marcin Kęszycki dostanie dwadzieścia kilka decyzji odmownych. We wszystkich to samo: stanowi "zagrożenie dla bezpieczeństwa Polski Ludowej". A pocztą przychodzą pocztówki od znajomych z zagranicy. Na nich słońce, kolorowe ulice, lazur morza... Odwiedza go Wojtek, przyjaciel ze Stanów.

- Zadowolony, wyluzowany, uśmiechnięty, od wejścia krzyczy "hello!". Ile się w jego życiu wydarzyło nowego, ile ma do opowiedzenia? A ja ciągle w tej samej obskurnej kuchni, w tych samych spodniach - opowiada.

W 1987 r. atmosfera robi się nie do zniesienia. Kościoły jakby mniej chętnie goszczą aktorów z "Ósemek".

- Dwa lata wcześniej byłem w stanie umówić około 20 przedstawień w różnych kościołach. W 1986 r. kilka. I to tylko w parafiach u najbardziej zaprzyjaźnionych księży. W 1987 r. - już ani jednego. Pojawia się frustracja, którą starałem się "przewalczyć". Z jednej strony - długie wakacje i czas na czytanie książek. Kuchnie znajomych i przyjaciół, w których kwitło życie towarzyskie. I konspiracyjne. Niekończące się rozmowy, wódka, płyty... A z drugiej - poczucie, że nic z tego na dłuższą metę nie wynika.

Pod koniec kwietnia 1988 r. nagle przychodzi wiadomość - jest paszport. Pierwszego maja rano Kęszycki jest już w samolocie do Barcelony. Gdy z niego wychodzi, wita go oślepiające słońce. Raj. Na lotnisku czekają przyjaciele. Wieczorem Kęszycki jest już na scenie i gra spektakl z "Ósemkami". To "Raport z oblężonego miasta".

- Mój jedyny plan? Dołączyć do teatru. Krótko potem dowiedziałem się, że za dziewięć miesięcy ma mi się w Polsce urodzić syn. Kiedy będę mógł go zobaczyć? Szansa na powrót do Polski była niepewna.

Ten nowy świat jest bardzo pociągający. Piękne krajobrazy, muzea, wino, roześmiani ludzie. Ale jest też świadomość, że wyjazd z komunistycznej Polski to trochę misja. Bo - stając na scenie - trzeba opowiedzieć temu światu o tym, co dzieje się po drugiej stronie żelaznej kurtyny.

Koledzy aktorzy z alternatywnych teatrów? Przyjaźnie nastawieni. Ale to lewicowcy. Dzisiaj powiedziałoby się - lewacy.

- Poglądami czasami blisko komunizmu. A my przecież dopiero stamtąd uciekliśmy! Nie było między nami pełnego porozumienia. Oni - zdecydowanie antyklerykalni. My - zdystansowani, ale z doświadczeniem Kościoła, który był schronieniem dla dysydentów. Pozbawieni wszelkich złudzeń co do panującego w Polsce ustroju. Oni - doceniali to, co robiliśmy w teatrze, ale czasem patrzyli podejrzliwie. Dziś dużo lepiej rozumiem ich racje - opowiada.

Pobyt za granicą nauczy ich dystansu do siebie, własnych doświadczeń, polskiej historii.

Kęszycki: - Nie jesteśmy pępkiem świata, ale częścią Europy.

Za granicą śpi kątem u znajomych, często obcych ludzi. Niemcy, Włosi, Francuzi, Hiszpanie, Walijczycy - wszyscy życzliwi. Ludzie teatrów alternatywnych z całej Europy biorą ich niejako pod opiekę. Trzeba pożyczyć samochód - nie ma sprawy. Załatwić wizę - bez problemu. Zarekomendować, ułatwić...

Spektakle grają w całej Europie. Pokonują trasę: Szkocja - Francja - Włochy - Niemcy. Śpią w samochodzie. Pieniądze, które zarobią na przedstawieniach, trafią do wspólnej kasy. Wydzielają sobie z nich kieszonkowe.

Na dłużej zostają w Ferrarze. Przygarnięci przez Teatro Nucleo, starych przyjaciół - Corę Herendorff i Horacio Czertoka, którzy uciekli z Argentyny przed represjami tamtejszej junty. W ich teatrze "Ósemki" mają teraz salę do prób. Potem władze miasta bezpłatnie udostępnią im budynek opuszczonej szkoły. Tam będzie wspólne mieszkanie, biuro i skrzynka pocztowa - włoski adres.

W Paryżu Kęszycki znów mieszka u przyjaciół. Gdy przyjeżdża pociągiem, czekają na niego na dworcu. Jest kolacja. Najlepsze wino z piwnicy ląduje na stole.

- Nikt nigdy, podczas tych trzech lat, które spędziłem na "emigracji", nie dał mi odczuć, że jestem inny lub gorszy. Jakieś kompleksy były raczej we mnie. Na lotnisku umywalka z kranem. Szukam pokrętła - nie ma. Fotokomórka? Nie, jeszcze coś innego. Dostaję do ręki francuski Minitel. To taki telefon podłączony do czegoś w rodzaju internetu. Ale internetem jeszcze nie był. Patrzyłem jak oczarowany. Wrażenie, że trafiłem do świata science fiction.

W Paryżu Kęszycki jest blisko polonijnego ośrodka "Kontakt" prowadzonego przez Mirosława Chojeckiego. "Kontakt" wydaje emigracyjne czasopismo. Kręci się tam sporo Polaków. W Paryżu język polski słychać wszędzie. O rodakach Kęszycki ma jak najgorsze zdanie. Główne tematy rozmów: gdzie i w jaki sposób wyrwać od żabojadów jakiś "socjal".

Kęszycki przyjaźni się z Nicolasem Peskinem, szefem teatru Compagnie du Hasard. Otwarty dom, wspaniali ludzie. Nicolas, potomek rosyjskich emigrantów, jak mało kto rozumie to, co dzieje się za żelazną kurtyną.

Z wielkim projektem "Mir Caravane" "Ósemki" przejadą całą Europę od Moskwy do Paryża. Dziesięć teatrów, stu aktorów i szalona idea - zagrać przedstawienie po obu stronach muru berlińskiego. Siłą teatru zburzyć ten mur.

Potem, w czeskiej Pradze, będą jeszcze grać, dedykując przedstawienie Vaclavowi Havlovi, który właśnie wyszedł z więzienia po kolejnej odsiadce. Za kilka miesięcy Havel zostanie prezydentem.
4 czerwca 1989 r. zastaje ich w Petersburgu. Grają tam spektakl. Milicja eskortuje aktorów do konsulatu, gdzie głosują na antykomunistycznych kandydatów. Kęszycki już wie, że chce wracać do Polski.

- Emigrację traktowaliśmy raczej jak przedłużone tournee. Nie wystąpiliśmy nigdy o uchodźcze papiery, choć pewnie byłoby z nimi łatwiej.

Gdy premierem zostaje Tadeusz Mazowiecki, w pierwszej kolejności odwiedza Rzym. Spotyka się z Lechem Raczakiem z Teatru Ósmego Dnia. Wkrótce potem dzwoni telefon z Ministerstwa Kultury: "Wracajcie!". Po dwóch latach są już pod adresem, pod którym można znaleźć ich dziś: Ratajczaka 44.

- Kiedy wyjeżdżaliśmy na Zachód, z Polski ciągle wypływała wielka fala emigrantów. Polacy mogli być postrzegani jako mało zaradna, roszczeniowa masa. Nie wszystkim się powiodło, ale świat przyjął ich tak, jak mógł najlepiej. Dzisiejsi uchodźcy są inni. To inny ciężar gatunkowy tragedii. Przy dobrej woli i determinacji możemy im pomóc. Nie tylko spłacając swój dług emigracyjny, ale z powodu kilku wartości, które powinny być dla nas ważne i żywe. Integracja tych ludzi, którzy mają teraz przyjechać do Polski, jest, wierzę w to, możliwa. Z korzyścią dla nas i dla nich. Pamiętamy Czeczenów, którzy trafili do Polski? Większość, po pewnym czasie, i tak pojechała dalej. Pozostali nieliczni. I coraz lepiej sobie w Polsce radzą.

Polski menedżer w Londynie nie będzie wcale bardziej przyjazny Polakowi. Ale będzie "nakręcał" Polaków na innych pracowników. O Jamajczykach powie, że to "brudasy", zachęci, by na nich donosić. Cel jest taki, by pracownicy byli skłóceni między sobą. Żeby wszyscy nie byli jednym frontem przeciwko szefowi. Lepiej więc pracować z Anglikami.

- Podziały narodowe służą dzieleniu pracowników. I działają na korzyść wielkich firm - mówi Krzysiek, który w Anglii przepracował kilka lat (woli nie ujawniać swojego nazwiska). Jest przed trzydziestką, z pokolenia nowej polskiej emigracji zarobkowej.

W Anglii obowiązują dwie podstawowe zasady. Krzysiek usłyszał o nich w pierwszym tygodniu pobytu w Londynie.

Zasada 1. Jeśli pracujesz z Polakami, spodziewaj się gorszych warunków pracy.

Zasada 2. Jeśli dostałeś pracę u Polaka, na pewno będzie "syf".

W Londynie ukazują się cztery bezpłatne polskie gazetki. We wszystkich ogłoszenia: wywóz śmieci, drobne prace budowlane, naprawa mebli. Firemki do dwudziestu pracowników. Tam najczęściej pracują Polacy. Polacy też najczęściej oszukują się nawzajem. Jeśli idziesz do polskiego dentysty, to możesz mieć pewność, że źle zrobi ci zęby. Jeśli wynajmiesz pokój od Polaka, to dużo drożej niż u Hindusa.

Krzysiek do Anglii jeździ kilka razy. Pracuje w magazynach, nie u Polaków. Większość jego kolegów z pracy to imigranci. Szefowie, żeby ciąć koszty, rezygnują z wózków widłowych. Wystarczy magazyn, kilka regałów i można działać. Wyładunek kartonów z kontenera będzie zajmował Krzyśkowi średnio pięć godzin. Tę samą pracę - przy użyciu wózka widłowego - można wykonać w godzinę.

- System produkcji w mniejszych firmach opiera się po prostu na taniej sile roboczej. Między sobą firmy konkurują wyłącznie tym, jak mocno docisną pracownika.

Jeśli jest "busy time", Krzysiek pracuje nawet po szesnaście godzin dziennie. Czasem przez cały miesiąc.

Któregoś razu wszyscy pracownicy w magazynie Krzyśka dostają do podpisania świstek papieru. Na nim zgoda na obniżenie płac za nadgodziny. Z 9 funtów za godzinę do 6. Tego samego dnia Krzysiek zorganizuje ludzi ze swojej zmiany. Wydrukują własną ulotkę. Będą namawiać, żeby nie zgadzać się na nowe warunki, które proponuje im firma.

Spotykają się z przedstawicielem związków zawodowych. Ale w fabryce Krzyśka szef związku zawodowego jest bardziej od "ćwiczenia' pracowników niż walki o ich prawa.

W takich zakładach ludzie wytrzymują po miesiąc-dwa. Krzysiek będzie pracował tam dziesięć miesięcy. A potem w bardzo podobnej fabryce, przy londyńskim lotnisku Heathrow. Tam będzie jeździł wózkiem i pakował pudełka.

- Osiemdziesiąt pudełek na godzinę. Po sześćset pudełek dziennie. A to i tak mało. Ustalono nam normę - dziewięćset pudełek dziennie. Szczerze? Nikt jej nigdy nie wyrobił.

Krzysiek denerwuje się, gdy słyszy o tym, że Polacy boją się uchodźców. I że nie chcą ich do Polski przyjąć. - To nie jest żaden problem. To jest odwrócenie uwagi od tego, dlaczego Polacy wyjeżdżają. Przecież bać się trzeba raczej nieuczciwego szefa czy komornika, a nie muzułmanina albo geja.

Krzysiek wrócił właśnie do Poznania. Pracę znalazł teraz na budowie w Warszawie. Pracuje z imigrantami. Z Ukrainy, z Białorusi, z Syrii... Większość z nich pracuje na czarno.

- Gdy coś im się stanie, wszyscy mają to w dupie.

W 2004 r. Mikołaj Iwański broni pracę magisterską na poznańskiej filozofii. Co dalej? Może rok w Anglii, żeby podszkolić język? Z Polski wyjeżdża z 500 funtami w kieszeni. Trochę w ciemno. Bo na miejscu co prawda czeka miejsce w hostelu i szkole językowej, ale praca jest niepewna. Zaczyna szukać. Dostaje ją po dwóch tygodniach, w fast foodzie. Rozmowa kwalifikacyjna? Nie ma. Trzeba po prostu wypełnić formularz. I umieć porozumieć się po angielsku, gdy zadzwoni telefon.

Praca jest ciężka. Nie działa klimatyzacja. Z Mikołajem pracuje Pakistańczyk. Mówi, że choć wychował się właściwie na pustyni, to aż do takich upałów nie jest przyzwyczajony. W restauracji pracuje też Chińczyk - uchodźca polityczny i dziewczyny z Francji, które dorabiają sobie na wakacjach.

Potem zatrudnia się w magazynie, gdzie tnie materiały, w które potem obijane będą meble. Ma przełożonego - dużo starszego Jamajczyka. Pracuje z Anglikami, Anglicy wszystko mają w dupie - nie interesuje ich w ogóle, skąd kto przyjechał. Jest jeszcze inżynier z Ukrainy, który udziela cennej rady: "Nie spiesz się - dostajesz siedem funtów na godzinę, nie zachowuj się, jakby to było dziesięć". Z hostelu przenosi się do mieszkania, które dzieli z Australijczykami.

W Anglii jest tak, że aby lepiej zarabiać, trzeba spełnić dwa warunki. Pierwszy - mieć stały adres. To już mu się udało. Drugi - konto w banku. Wymyśli, żeby szef przelewał mu pensję na konto koleżanki. W magazynie wytrzyma do października. - Wyrzucili mnie. Nie do końca dobrze ciąłem te materiały. Ale w Anglii wyrzucają elegancko. W piątek wieczorem menedżer powiedział, że nie będę mógł już u nich pracować. Ale jednocześnie polecił mnie innemu pracodawcy.

Zostaje kierowcą. Wozi damskie ciuchy jednej z angielskich sieci odzieżowych. Po 10-11 godzin dziennie. Ale to już lekka praca. Można wypić kawę, pogadać. Raz na godzinę trzeba gdzieś podrzucić karton z ciuchami. W pracy ma kontakt głównie z obcokrajowcami. Ci, którzy znają język, mają lepszą pracę. Jeśli mają lepszą pracę, są wyżej w hierarchii.

Po pracy idzie się do pubu. Mikołaj chodzi tam głównie z kolegami z Afryki. Bo to fajni ludzie, ale też łatwo się z nimi dogadać. Kaleczą angielski w podobny sposób jak Polacy. Przyjaźni też są Rosjanie.

- Jeszcze przed wyjazdem miałem dystans do muzułmanów. Dystans, nie uprzedzenia. To wszystko, już na miejscu, okazało się bzdurą. Większe problemy są choćby z Polakami, którzy pracują na angielskich budowach. Oni potrafią być agresywni. Swoją niechęć do muzułmanów przenoszą potem do Polski. Powód jest prosty - wielu muzułmanów w Londynie lepiej od nich zna język, ma lepszą pracę. Jaki Polak wybaczyłby coś takiego?

Polaków spotyka w konsulacie. Idzie tam zagłosować, bo właśnie trwają wybory do Parlamentu Europejskiego. Stawia krzyżyk przy nazwisku Bronisława Geremka.

Wraca do Polski. Po powrocie pracuje w sztabie wyborczym PO w Poznaniu, jest rzecznikiem prasowym. Stamtąd trafia do Brukseli, do Parlamentu Europejskiego. Asystent-stażysta - tak od teraz będzie nazywać się jego stanowisko. W 2007 r. zostaje asystentem Jacka Saryusza-Wolskiego, szefa komisji spraw zagranicznych.

Wynajmuje mieszkanie od Bolesława Mikołajczaka. To legendarny działacz "Solidarności". Odwiedza go polska elita. Mikołaja, który dziś działa w Inicjatywie Pracowniczej i walczy m.in. o godne warunki pracy zatrudnionych w Amazonie pod Poznaniem, Mikołajczak nauczy, że warto w działalność związkową się angażować.

U Mikołajczaka mieszka jeszcze kilku Polaków - asystentów europosłów. Na jedzenie chodzi się do kebabu "Fleur de Europe" (Kwiaty Europy). Prowadzi go Polka. W menu klasyka dworcowa: wodniste flaki, zaciągnięty pomidorami bigos, ale kebaby najlepsze w okolicy. Drzwiami i oknami walą tam polscy europosłowie. Głównie z prawicowych frakcji. Bo to jedyny lokal w sąsiedztwie parlamentu, w którym można się dogadać po polsku.

Jakiś czas później Mikołaj przeniesie się do jednej z kancelarii lobbingowych. Potrzebowali Polaków. Zajmuje się projektami dotyczącymi hazardu i diamentów. Ale robi też prasówkę dla klientów. W 2009 r. zbliża się koniec kadencji parlamentu. Mikołaj postanawia: "Wracam do domu!".

- Wyjeżdżając, najlepiej jest mieć jakiś cel. Ja chciałem poprawić język. Planowałem szybki powrót, żeby pisać doktorat. Ale w moim pokoleniu trudno znaleźć ludzi, którzy nie mają takich emigracyjnych doświadczeń.