Do tej pory ssaki miały jedynie nazwy potoczne, zwyczajowe, często pełne zamienników i zmyłek. Potrafilibyście na przykład Państwo jakie były najważniejsze różnice między lampartem a panterą? Zapewne nie, bo nie było żadnych. To synonimy - dwie nazwy dotyczące tego samego drapieżnika Panthera pardus, który żyje na wielkich obszarach Afryki i południowej Azji.
Niezależnie zatem od tego, czy nazwalibyście Państwo to zwierzę lampartem, czy panterą, mielibyście rację. W myśl dotychczasowego potocznego nazewnictwa.
Teraz jednak wszystkie nazwy zostały uporządkowane. A skoro tak, to każdemu gatunkowi przypada tylko jedna. Na dodatek złożona koniecznie z dwóch słów, z których pierwsze oznacza rodzaj (Panthera), a druga - gatunek (pardus).
Rodzaj Panthera ma następujące gatunki:
- Panthera pardus (czyli lampart, zwany panterą)
- Panthera leo (czyli lew)
- Panthera tigris (czyli tygrys)
- Panthera onca (czyli jaguar)
Nowe polskie nazewnictwo zakłada istnienie jednej oficjalnej nazwy, złożonej z dwóch członów. Lampart nie jest już zatem tylko lampartem. Teraz to lampart plamisty. Ten drugi człon, ten przymiotnik po prostu być musi. Taka zasada.
Z tego samego powodu oficjalne nazwy gatunkowe reszty członków tego rodzaju brzmią: tygrys azjatycki, lew afrykański, jaguar amerykański.
Nadal można zwać lamparta panterą, ale oficjalnie on się już tak nie nazywa. Rodzaj "pantera" przetrwał, ale w odniesieniu do dwóch innych kotów. Jednym z nich jest widoczna tu pantera mglista (niegdyś zwana też panterą szarą, ale teraz to już nie jest nazwa oficjalna). Jest znacznie mniejsza od lamparta, żyje w lasach Indochin, Birmy, Indii, Nepalu, Chin, Tajwanu oraz Malajów. To zwierzę o proporcjonalnie najdłuższych kłach wśród kotów - mierzą one aż 5 cm. Po co takie długie? Dzięki nim pantera mglista zabija ptaki na drzewach jednym ugryzieniem.
Ocalała też druga pantera - to jej krewniaczka z Borneo, pantera sundajska (Neofelis diardi), którą za nowy gatunek uznano w 2007 roku po badaniach DNA.
Istotę zmian w nazewnictwie zwierząt łatwo będzie pojąć na tym oto przykładzie. Widoczna na zdjęciu drapieżna foka z Antarktydy to lampart morski (Hydrurga leptonyx). Nadano mu ją, by podkreślić jej nietypowe jak na foki zwyczaje. Lampart morski to bowiem jeden z najgroźniejszych zabójców antarktycznych, który czatuje przy krawędziach lodu na pingwiny i inne foki. Rozszarpuje je ostrymi zębami i pożera.
Zasłużył więc na swą groźną nazwę, prawda? Sęk w tym, że choć nazywano go lampartem morskim, to jednak z prawdziwym lampartem niewiele miał wspólnego. Nie należał przecież do rodzaju Panthera. Nazwę miał efektowną, ale należało ją zmienić.
Dzisiaj lampart morski nazywa się amfitrytą lamparcią.
Na podobnej zasadzie trzeba było zmienić nazwy wielu innym gatunkom fok. Wszystkie nazywano zbiorczo "fokami", chociaż takie gatunki jak foka szara (Halichoerus grypus), foka Weddela (Leptonychotes weddellii), foka wąsata (Erignathus barbatus), foka pospolita (Phoca vitulina) czy foka grenlandzka (Pagophilus groenlandicus) należały przecież do zupełnie innych rodzajów.
Rozumiecie Państwo, że w tej sytuacji nie mogły mieć tej samej nazwy "foka".
Pozostawiono ją jedynie tym gatunkom, które należały do rodzaju Phoca. A zatem zostały: foka pospolita i foka plamista. W innych przypadkach wymyślone zostały nowe nazwy. I tak:
- foka szara (występująca także na wybrzeżu Polski) to teraz szarytka morska
- foka wąsata (główny cel Eskimosów) to teraz fokowąs brodaty
- foka grenlandzka to teraz lodofoka grenlandzka
a
- foka Weddela to teraz weddelka arktyczna
co jest zupełnym nonsensem, gdyż zwierzę to nie żyje w Arktyce, ale w Antarktyce.
Lodofoka grenlandzka to dobry przykład, bo pokazuje w jaki sposób pozmieniano nazwy wielu zwierząt, aby podkreślić ich przynależność do odrębnego acz pokrewnego rodzaju. Najczęściej modyfikuje się nieco już obowiązującą nazwę. Zniekształca się ją po prostu.
Weźmy wiewiórki.
Żyjący w Europie, także w Polsce gatunek to znana wszystkim wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris) i wszystkie jej krewniaczki z rodzaju Sciurus też noszą taką nazwę rodzajową np.: wiewiórka szara z Ameryki Północnej, wiewiórka popielata z Kanady, wiewiórka ognistobrzucha z Ameryki Południowej, wiewiórka japońska z Japonii, wiewiórka rudobrzucha z Meksyku i wiele innych.
Ich krewniaczki z sąsiednich rodzajów dostały za to nazwy zmodyfikowane. Na przykład:
- widoczna na zdjęciu wiewiórka czerwona (Tamasciurus hudsonicus) z Ameryki Północnej to teraz sosnowiórka czerwona
- wiewiórka czarnoucha (Nannosciurus melanotis) to teraz mikrowiórka czarnoucha
- wiewiórka górska (Glyphotes simus) to teraz górowiórka czerwonobrzucha
- afrykańska wiewiórka gładka (Xerus rutilus) to teraz afrowiórka gładka
- wiewiórka słoneczna (Haliosciurus gambianus) z Afryki to teraz słońcówiórka gambijska
Itd. Prawda, że ładnie?
Każdy osobny rodzaj ma mieć osobną nazwę polską, ale najlepiej żeby wszystkie nazwy blisko spokrewnionych ssaków były do siebie podobne. Jak to zrobić? Jak stworzyć odpowiednio wiele nazw, by wystarczyło dla wszystkich chętnych?
Z pomocą zoologom pospieszyły zdrobnienia.
W "Karierze Nikodema Dyzmy" występuje minister Pilchen, który cały czas mówi zdrobnieniami. "Załatwimy tę transakcyjkę od rączki z takiego oto powodziku, że mamy do prezesunia pełniutkie zaufanko" - powiada.
Otóż to! To jest myśl, która przyda się w nazywaniu ssaków!
Weźmy mangusty - jest ich bardzo wiele gatunków, różnych spokrewnionych z sobą rodzajów. Kiedyś wszystkie były mangustami. A to mangusta egipska, a to mangusta lisia, a to mangusta karłowata - w każdym razie mangusta. Teraz jest już jednak inaczej.
"Mangustami" są tylko niektóre z nich,z rodzaju Herpestes - np. mangusta egipska, mangusta brunatna, mangusta mała, mangusta krabożerna, mangusta złocista.
A co z resztą? Resztę zdrabniamy. W ten sposób powstaną takie nowe ssaki jak: mangusteczka karłowata (na zdjęciu), mangustka kongijska, mangustolisek afrykański (dawna mangusta lisia), mangustoryjka sawannowa, mangustowiec Dybowskiego.
Uff, chyba wszystkie możliwe kombinacje ze słowem "mangusta" zostały wykorzystane... No kombinują zoologowie, jak mogą.
Podobny mechanizm zadziałał w wypadku pand.
Pandę wielką z Chin znają wszyscy, ale także widoczne na zdjęciu zwierzę nazywano pandą. Konkretnie - pandą małą. W języku angielskim to Firefox i to właśnie od niej wzięła się nazwa przeglądarki, przy pomocy której być może oglądają Państwo te slajdy (nie od żadnego lisa!).
Jednakże teraz obie nie mogły nazywać się "pandami", skoro należą do innych rodzajów. Jakie rozwiązanie Państwo by widzieli? Najprostsze. Panda wielka została pandą wielką. Natomiast temu rudzielcowi nazwę zmieniono na pandkę. I żeby już nie przesadzać z tym wypominaniem jej rozmiarów, nie jest już "mała". Teraz to pandka ruda.
Najważniejsze w tych polskich, oficjalnych nazwach jest to, by się nie powtarzały (były unikalne jak łacińskie) i, podobnie jak łacińskie, odpowiadały rodzajom. To znaczy: inny rodzaj = inna polska nazwa.
Z pierwszego powodu wyginęła świnka morska. Już jej nie ma. Zostawiając na boku fakt, że nazwa "świnka morska" to nieporozumienie w tłumaczeniu pochodzące jeszcze z czasów hiszpańskiej konkwisty Ameryki, która dostarczyła ta gryzonie do Europy, trzeba pamiętać że nie mogła się ona dalej nazywać "świnką". Choćby dlatego, że świnka już istnieje. To ryba z rodziny karpiowatych.
Oficjalna polska nazwa świnki morskiej brzmi teraz "kawia domowa", a wzięła się od jej nazwy łacińskiej - Cavia porcellus. Do tego rodzaju należy też kilka innych gatunków - kawia gujańska, kawia pampasowa, kawia lśniąca, kawia pośrednia, kawia większa, kawia brazylijska (nie KAWA!) i kawia górska. Jak miałyby się nazywać, gdyby została "świnka morska"? Świnka lśniąca i świnka większa?
To zapewne zaskoczenie dla wielu z państwa. Hienę cętkowaną kojarzą przecież wszyscy. Otóż ona już nie istnieje. Teraz jej nazwa brzmi: krokuta cętkowana.
W tym wypadku zadziałała obowiązująca teraz w polskim nazewnictwie ssaków zasada: inny rodzaj = inna nazwa. Dlatego właśnie wyginęła hiena cętkowana.
Ten afrykański drapieżnik kiedyś był pełnowartościową hieną, podobnie jak i dwa inne należące do rodziny - hiena brunatna i hiena pręgowana. Te dwie jednak należą do rodzaju Hyaena. Hiena brunatna z południowej Afryki to Hyaena brunnea, natomiast żyjąca w Azji hiena pręgowana to Hyaena hyaena. One mogły sobie hienami zostać.
Ich cętkowana siostra już nie. Łacińska systematyka zalicza ja bowiem (i słusznie, bo się różni od krewniaczek) do innego rodzaju i nadaje jej nazwę Crocuta crocuta. Jak się Państwo domyślacie, w minionych czasach bajzlu i wolnej amerykanki mogła sobie być hieną cętkowaną. Teraz już nie może. Teraz jest krokutą. Jak się to Państwu podoba?
To drugie słowo "cętkowana", trafnie oddające deseń futra naszej hie... przepraszam, krokuty, to także element zamiatania wszystkiego na kupki. Niegdyś na to zwierzę powiadano bowiem "hiena cętkowana", "hiena nakrapiana", "hiena plamista", jak kto chciał. Brakowało tylko "hieny w ciapki" albo "hieny w groszki". Teraz jest porządek, proszę Państwa. Tylko krokuta i tylko cętkowana.
Ten tu na przykład obywatel o długich nogach, rodem z pampasów Ameryki Południowej (Argentyna, Paragwaj, Brazylia, Boliwia) zwany był dotąd powszechnie wilkiem grzywiastym. Ciekawe zwierzę, które musi regularnie jadać lobeirę (nieoficjalnie zwaną wilczym jabłkiem), bez której choruje na nerki.
Nasz wilk grzywiasty był sobie wilkiem, no ale przecież prawdziwy wilk z Białowieży to Canis lupus. Ten tu długonogi odmieniec ma zaś łacińską nazwę Chrysocyon brachyurus. Zupełnie inny rodzaj. Co zatem robimy? Zmieniamy. Nie ma już wilka grzywiastego, jest pampasowiec grzywiasty.
Rozwiązania te mogą wydawać się dziwaczne i niepotrzebne, bo kto będzie nazywał świnkę morską - kawią, a hienę - krokutą. Porządek jednak być musi.
Plusem jest też to, że polskie nazwy mają teraz WSZYSTKIE ssaki. Co do sztuki. Każdy najmniejszy gryzoń z czeluści amazońskiej dżungli. Nawet te niedawno odkryte, jak rzadka małpa znaleziona w 2003 roku w Tanzanii, która miała dotąd jedynie łacińską - Rungwecebus kipunji. Teraz to po polsku - kipunja wyżynna. Wreszcie możemy ją nazwać!
Podobnie rzecz się ma z wieloma gryzoniami. Wśród tych ssaków polskie nazwy miały dotąd nieliczne. Teraz - wszystkie. Co do ostatniego gatunku!
Żeby nowych polskich nazw ssaków wystarczyło i aby były oryginalne, zgodnie z zasadami, trzeba było nawymyślać ich całkiem sporo. To spowodowało, że w wielu przypadkach zrobiło się całkiem wesoło. Wybrałem dla Państwa najzabawniejsze z nich:
- zębiełek bożonarodzieniowy (Crocidura trichura) - taki pod "Bóg się rodzi"
- titi podejrzany (Callicebus dubius) - nie budząca zaufania małpa z Amazonii
- ryjek duży (Nesophontes major) - krewny ryjówki z Kuby
jak się Państwo domyślacie, jest także ryjek mały (Nesophontes submicrus) - też z Kuby
- włosopuklerznik wrzaskliwy (Chaetophractus vellorosus) - dawniej był to pancernik włochaty, teraz brzmi jak dawno nieczesany klient zakładu fryzjerskiego
- nocołazik czerwonolicy (Ningaui yvonnae) - torbacz z Australii; nazwa trochę przypomina mnie w weekendy
- mikrusek większy (Microcebus tanosi) - mały lemur z Madagaskaru; boski oksymoron - brzmi jak "mała hekatombka"
- zjawa płowa (Eidolon helvum) - największy nietoperz Afryki; no czyż nie fajna nazwa?
- psinek większy (Peropteryx kappleri) - nietoperz z Ameryki Południowej; też cudnie
- duszek wilgotny (Diclidurus isabellus) - też nietoperz; jest także duszek biały (Diclidurus albus), jak z zamku w Kórniku
- upiór złodziejski (Emballonura furax) - nietoperz z Nowej Gwinei; kapitalna nazwa
- kieszennik drobny (Saccopteryx antioquensis) - kolumbijski nietoperz, idealny do płacenia za jedną bułkę i banana
- owocowiec towarzyski (Artibeus fraterculus) - jakby ktoś rozkroił arbuza dla wszystkich
- nagusek obrożny (Cheiromeles torquatus) - z południowo-wschodniej Azji; lekko sado-maso
- sierściak wełnisty (Abrothrix lanosus) - nie, to nie kot kanapowy, ale gryzoń z Argentyny i Chile
- wieczorek kubański (Nycticeius cubanus) - nietoperz niczym w Muchos Potatos
jest także wieczorek mityczny (Nycticeius aenobarbus) - czyli taki, jaki każdy z nas ma w swoim życiorysie
- oryginałek urugwajski (Wilfredomys oenax) - gryzoń niczym Luis Suarez
- irenka andyjska (Irenomys tarsalis) - no uwielbiam po prostu! to gatunek niedużego gryzonia z Ameryki Południowej
Wszystkie te gatunki wypadły z obiegu z powodu jednej książki. Nazywa się "Polskie nazewnictwo ssaków świata". Wydało ją Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk w sumie w nie tak wielkim nakładzie, ale spustoszenie, jakie ona wyrządziła była ogromne. Zmieniła świat ssaków raz na zawsze.
Do tej pory polskie nazwy miały bowiem tylko ptaki....
Teraz powinni Państwo od razu zaoponować, że co niby za bzdury opowiadam. Dlaczego niby tylko ptaki?! A reszta to - nomen omen - pies?! A kot, a niedźwiedź, a mysz, pchła i karp na Wigilię - one niby nie mają nazw?
Otóż nie mają. A w każdym razie nie miały oficjalnych. Jedynie potoczne, zwyczajowe, którymi się posługiwaliśmy, żeby nazwać każde zwierzę. Na przykład - świnkę morską, hienę cętkowaną, fokę szarą czy wilka grzywiastego. Nikt tych nazw oficjalnie nie nadawał, nikt nie ustalał, nie sankcjonował i nie drukował w formie okólnika. Dopiero ptaki kilka lat temu dorobiły się opracowania, w którym każdemu, podkreślam wyraźnie, KAŻDEMU JEDNEMU gatunkowi nadano jego własną, jedyną i oficjalną nazwę polską, wedle obowiązujących zasad.
Tutaj możecie Państwo przeczytać pełne wyjaśnienia całej sprawy
Materiał promocyjny
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze