Poznań dobrze zaprojektowany. Co nam zostało po Władysławie Czarneckim?

"Jeszcze w czasie PWK rozparcelowano tereny przy ul. Ostroroga. Działki sprzedawał Bank Gospodarstwa Krajowego, udzielając budującym długoterminowych pożyczek hipotecznych. Zaczęli budować ci, którzy zaoszczędzili już tyle, aby rozpocząć budowę własnego domu. (...) Na terenach tych obowiązywała strefa zabudowy IVa, czyli domy wolnostojące o dwóch kondygnacjach, z tym że na poddaszu wolno było zająć 2/3 na cele mieszkaniowe. W Wydziale Rozbudowy uzgodniłem, że zezwolą - przy zastosowanie dachów płaskich na trzeciej kondygnacji - na małe mieszkanie nie przekraczające dozwolonej powierzchni. Decyzja ta miała zasadnicze znaczenie. Powstał typ domu o dwóch mieszkaniach trzy- albo czteropokojowych i trzecim mieszkaniu dwupokojowym. Oczywiście każde mieszkanie miało kuchnię, pokoik służbowy, łazienkę, spiżarkę i przedpokój, dodawałem jeszcze duży taras niewliczany do powierzchni zabudowanej".

JĘDRZEJ NOWICKI

"Architektura była bardzo skromna, bez żadnych ozdób, ale na ówczesne pojęcia niezwykle nowoczesna, ponieważ zrywała z dawnymi kanonami. Nie zastosowano w niej żadnej symetrii. Rzut był funkcjonalnie rozwiązany w stosunku do nasłonecznienia, a otwory okienne dostosowane do potrzeb. Grupowanie brył dawało urozmaiconą sylwetę i przypominało zestawienie pudełek. Dlatego mówiono w mieście, że są to domy w "stylu pudełkowym", albo - nie wiem dlaczego - w "stylu amerykańskim". Wśród młodych architektów styl ten znalazł chętnych naśladowców, chociaż nie zawsze wiedzieli, na czym on polega. Naśladowali nieudolnie formę, a nie treść. Starsi architekci uważali "takie coś" za herezję i dalej projektowali "wylki" (wille) z dachami mansardowymi albo "w stylu dworkowym". W każdym razie domy doktora Prądzyńskiego i mecenasa Echausta były pionierskie, nie tylko przy ul. Ostroroga, ale w ogóle w Poznaniu. Otwierały nowy etap w kształtowaniu wyglądu i zabudowy miasta".

JĘDRZEJ NOWICKI

"Drugi projekt, jaki opracowałem, był właściwie całkowicie moim pomysłem. Radca Ruciński wyjawił mi, że prezydent Ratajski zwrócił mu uwagę, iż należałoby pomyśleć i w jakiś sposób poprawić wygląd wysokich murów szczytowych widocznych z ul. Głogowskiej i szpecących główne wejście do parku Wilsona".

PIOTR SKÓRNICKI

"Pojechałem na Łazarz, obejrzałem to miejsce i doszedłem do przekonania, że robienie na ślepych ścianach jakiegoś makijażu architektonicznego nie poprawi ich wyglądu, będzie raczej dziwacznym parawanem. Zaproponowałem, aby wybudować tam nowy budynek z elewacją zwróconą w stronę parku. W ten sposób zasłoni się bardzo wysokie szczyty i wgląd w podwórza też szpetne (...) Różnica terenu między chodnikiem ul. Głogowskiej a parkiem była stosunkowo duża, a zatem można było zrobić taras architektonicznie ujęty i podporządkowany w elewacji. Nie miałem narzuconego żadnego programu użytkowego. Wymyśliłem więc, że na parterze z tarasem najlepiej będzie siedziała kawiarnia, a na piętrze mogą być biura lub mieszkania".

"Projekt musiał zostać przyjęty przez komisję artystyczno-architektoniczną. Opracowałem więc plany w skali 1:100 wraz ze wstępnym kosztorysem. (...) Na tzw. deputacji budowlanej, czyli komisji złożonej z radnych i doradców fachowych, jeden z budowniczych, okropny krzykacz i znany rozrabiacz endecki, uznał, że zamiast kolumn można zrobić na elewacji pilastry. Zaoszczędzi się w ten sposób parę złotówek. (...) I tu prezydent Ratajski zaimponował mi. Zażądał, aby opinię o projekcie wydał ogólnie znany i szanowany w Poznaniu architekt Roger Sławski, ówczesny architekt województwa".

PIOTR SKÓRNICKI

"Pewnego dnia wszedł do pracowni jakiś pan, starszy, wysoki, inteligentnie wyrażający się, i zapytał o inż. Czarneckiego. Siedziałem przy pierwszej desce od wejścia. Podał mi rękę i przedstawił się, ale nazwiska nie usłyszałem dokładnie. (...) Miał ze sobą plany i wyjaśnił mi, że Rada Miejska chciałaby ze względów oszczędnościowych zmienić projekt. Zacząłem mu tłumaczyć, że kolumny na południowej elewacji będą motywem plastycznym, silnie cieniującym, a płaskie pilastry zupełnie inaczej działają - można ich w ogóle nie dawać.

- Mnie nie potrzebuje pan tego tłumaczyć, przecież jestem architektem. Zgadzamy się więc, że kolumny mają pozostać, i taką opinię wydam dla Rady Miejskiej".

Roman Stefan Ulatowski - CYRYL.POZNAN.PL

"Jednego dnia wiosennego zjawił się w moim gabinecie młody, szczupły, przystojny brunet o dużych wyrazistych oczach, gładko wygolony - architekt Marian Spychalski. (...) Jako pierwszą pracę zleciłem mu opracowanie projektu o charakterze bardziej architektonicznym niż urbanistycznym. Było to kąpielisko publiczne przy ul. Niestachowskiej. Duży basen pływacki ze skocznią wyczynową, nadający się również na zawody sportowe, oraz drugi basen dla niepływających z oddzielną brodzianką dla dzieci. [...] Wyznaczony teren leżał w klinie zieleni nad Bogdanką, był jednak okropnie zdeformowany. Składał się z wykopów i glinianek pozostawionych po cegielni sołackiej".

Stanisław Wiktor - CYRYL.POZNAN.PL

"Kąpielisko do strony ulicy oddzielała ściana szatni. Na dachu wykształconym jako taras znajdowała się księgarnia i bar. Widok perspektywiczny alei Litewskiej zamykała wysoka wieża. [...] Właściciel cegielni (Janta-Połczyński) zgodził się sprzedać grunt oszacowany jako nieużytek za bardzo niską cenę, a właściwie oddać za zaległe podatki miejskie. W ostatnim tygodniu kwietnia otrzymałem telefoniczne wezwanie na konferencję do pana wojewody. Chodziło o szybkie uruchomienie robót miejskich, aby zatrudnić większą liczbę bezrobotnych. Na 1 maja komuniści szykowali dużą demonstrację i wystąpienia bezrobotnych. [...] Wojewoda wyjawił, że z Funduszu Pracy może nam natychmiast uruchomić kredyty na zatrudnienie bezrobotnych, byle tylko coś zacząć robić".

JĘDRZEJ NOWICKI

W 1979 roku ze względu na zły stan techniczny baseny zostały zamknięte, obecnie hodowane są w nich karpie.

"Z racji swojego stanowiska prezydent miasta był kuratorem fundacji im. hr. Tadeusza Garczyńskiego. Fundacja powstała około 1860 r., po wykupieniu wybudowanego wówczas klasztoru Sióstr Sacre Coeur na Wildzie. W pięknym parku i ogromnie nieekonomicznie zaprojektowanym gmachu urządzono dom dla starych kobiet, a raczej zakład dla "pań szlachetnie urodzonych". Każda pensjonariuszka wnosiła tam posag i miała zapewniony byt do końca życia. Pomieszczenia w tym neogotyckim gmachu z czerwonej cegły były wysokie, zimne i nieprzytulne, bez nowoczesnych urządzeń. Prezydent Ratajski jako kurator zaproponował sprzedanie całego gmachu wraz z terenem Uniwersytetowi Poznańskiemu na rozbudowę klinik. Za uzyskane pieniądze miało się wybudować nowy zakład na parceli nabytej od miasta przy ul. Starościńskiej, na narożniku ul. Spornej przy torach kolejowych aż do ul. Cichej. Cena była ulgowa. [...] Któregoś wiosennego dnia prezydent Ratajski zaproponował mi, ażebym opracował plany nowego zakładu. [...] Zarządca fundacji pan Bloch, emerytowany urzędnik państwowy, podał mi, ile pensjonariuszek przewiduje pomieszczenie. Każda miała mieć pokój, w którym ustawiała swoje własne meble i małą kuchenkę do podgrzewania potraw. Dodałem ustęp z łazienką. [...] Aby wytworzyć całość kompozycyjną, połączyłem dwa domy wolno stojące otwartą kolumnadą z przejściem nad nią między korytarzami. To był główny motyw architektoniczny. Przez otwartą kolumnadę z prostych słupów wykonanych w ciemnym klinkierze roztaczał się widok na regularnie założony parter trawnikowy z podłużnymi rabatami kwiatów. Dwa następne domy miały uzupełnić w przyszłości całe założenie. [...] Wykończenie było nowoczesne i solidne, chociaż skromne. Jesienią zakład dokonał przeprowadzki. Dyrektor Marciniec według moich planów urządził ogród, posadził drzewa i krzewy ozdobne. [...] Mieszkania miały centralne ogrzewanie i wszelkie wygody. Dyrektor Bloch też tam mieszkał z rodziną. Miał na parterze czteropokojowe mieszkanie z oddzielnym wejściem. [...] Po drugiej zimie miał jednak poważne zmartwienie. Pensjonariuszki nie chciały umierać. Na Wildzie po każdej zimie miał kilka wolnych miejsc. Tutaj nie było wolnych pokoi, a reflektantek zgłaszało się coraz więcej. Gdyby nie zmiany na stanowisku kuratora, budowa następnych pawilonów byłaby na pewno dokonana".

Od redakcji: Niestety po II wojnie światowej cały zakład został nieszczęśliwie przebudowany, z dewastacją idei założenia z 1934 roku.

"Szczegółowe rozwiązanie północnej strony ul. Grunwaldzkiej wymagało odpowiedniego nawiązania do strony południowej. Zleciłem więc inż. Gawrońskiemu opracowanie planu szczegółowego dla całego obszaru od cmentarza protestanckiego naprzeciw kompleksu Diakonisek aż do alei Jugosłowiańskiej. Na obszarze tym istniały już ulice: Promienista, Grochowska, Palacza i Ściegiennego. Były to dawne drogi polne prowadzone po granicy łanów, zupełnie prosto wytyczone. [...] Po wojnie w starym parku dworskim folwarku Palaczewo znalazło schronienie Obserwatorium oraz Instytut Astronomiczny Uniwersytetu Poznańskiego".

Google Earth

"To obserwatorium zaintrygowało mnie. Czy może pozostać wewnątrz dzielnicy mieszkalnej pomiędzy domami? [...] Z rozmowy z prof. Józefem Witkowskim wynikało, że na terenie parku zainstalowano jakiś bardzo ważny punkt pomiarowo-obserwacyjny o znaczeniu międzynarodowym, którego nie można naruszyć. [...] W praktyce oznaczało to, że w pierścieniu położonym najbliżej obserwatorium można będzie budować domki parterowe, a stopniowo w dalszej odległości wyższe. [...] Trudniejszym warunkiem było wymagane zaciemnienie okien znajdujących się od strony obserwatorium, aby światło nie przeszkadzało obserwacjom. Stąd wynikł pomysł gęsto zadrzewionych parawanów - chyba nie bardzo pewnych i skutecznych, ale przewidzianych w planach".

LUKASZ CYNALEWSKI

"Oglądając to gospodarstwo zacnego profesora, doszedłem do przekonania, że pozostawione w tym miejscu nie ma zupełnie widoków rozwojowych - można je traktować tylko jako tymczasowe prowizorium. [...] Ustaliliśmy, że prawdziwe obserwatorium astronomiczne Uniwersytetu Poznańskiego należałoby zlokalizować poza miastem, najlepiej na Dziewiczej Górze, dominującej nad otoczeniem".

Zasadniczo w Domu Żołnierza miała mieścić się świetlica żołnierska dla całego garnizonu, z sala do zabaw i małą scenką do występów artystycznych lub odczytów i pogadanek. [...] Zupełnie oddzielnie miało funkcjonować kasyno podoficerskie, też garnizonowe, z dużą salą reprezentacyjną, biblioteką, czytelnią, stołówką, kuchnią itp. Ponieważ pertraktowano ze mną bezpłatne przekazanie terenu pod budowę i oglądano szkice ukształtowania placu przy zbiegu ul. Ratajczaka i Wałów, więc zwrócono się do mnie z propozycją wykonania projektu. [...] Cegłę dały cegielnie poznańskie bezpłatnie. Wapno i cement też dostano. Za żelazo z hut państwowych trzeba było zapłacić. [...] Kierownictwo budowy z ramienia inwestora objął arch. Adam Ballenstedt. Byłem tym początkowo bardzo skrępowany, bo nie wypadało, aby stary, znany architekt wykonywał projekt młodszego kolegi, i to pod jego nadzorem autorskim. Wyjaśniło się jednak, że starszy kolega był bezrobotny i nie miał żadnych źródeł dochodu, więc obopólnie zgodziliśmy się na tę kombinację. [...] W sali reprezentacyjnej Domu Żołnierza ustawiono w rzędach krzesła thonetowskie z Bielska. W dolnej świetlicy żołnierskiej montowano aparaturę kinematograficzną[...] Mała scenka w świetlicy miała być wykorzystywana do przedstawień amatorskich, wesołych programów i dla orkiestry. Nigdy nie było mowy, że będą tam odbywały się normalne przedstawienia teatralne, wymagające odpowiedniego zaplecza dla artystów, statystów, chórów i orkiestry. Sala reprezentacyjna stanowiła część kasyna podoficerskiego. Przy kasynie urządzono też stołówkę z pięknie wyposażoną kuchnią. [...] W czasie oglądania sali reprezentacyjnej na specjalnie zbudowanym podium ustawiono fortepian koncertowy. W programie przewidziany był występ chóru Echa, deklamacja któregoś z artystów Teatru Polskiego i polonez As-dur Chopina w wykonaniu znanego pianisty, profesora konserwatorium Franciszka Łukaszewicza. Ktoś zaproponował, ażeby profesor sprawdził, czy akustyka sali jest dobra. [...] Projektując tę salę przypomniałem sobie z wykładów prof. Minkiewicza, że najlepszą akustykę w salach niezbyt dużych osiąga się przez zastosowanie do jej wymiarów "złotego podziału" - 3:5:8. Akustyka w tych proporcjach wnętrza jest gwarantowana! Profesor Łukaszewicz siadł do fortepianu. Serce biło mi mocniej - czekałem na wyrok. Uderzył pierwsze akordy wspaniałego poloneza As-dur i... przerwał. Popatrzył na salę, jakby wzrokiem goniąc głos:- Ależ tu jest wspaniała akustyka, coś niebywałego! Po chwili szalał już na fortepianie, grał z temperamentem, ale głos brzmiał czysto, wypełniając całą przestrzeń bez zakłóceń. [...]Uroczyste przekazanie Domu Żołnierza odbyło się 19 marca 1939 r., w rocznicę imienin marszałka Józefa Piłsudskiego. (...) Biało-czerwone sztandary na tle szarego tynku w ramach ciemnowiśniowego klinkieru kolumn tworzyły ogromnie barwny obraz. [...]Generał Berbecki wygłosił przemówienie, w którym nawiązał do sytuacji politycznej. Właśnie przed kilku dniami, bo 15 marca, wojska niemieckie wkroczyły do Pragi - Czechy przestały istnieć jako państwo niepodległe. Wszyscy wyczuwaliśmy, że teraz nadchodzi kolej na nas, że Polska znajduje się w przededniu ciężkiej próby, że od nas będzie zależało nasze być albo nie być! Generał Berbecki zakończył przemówienie słowami:- Twierdzą nam będzie każdy próg. Tak nam dopomóż Bóg!Publiczność w dziwnie poważnym skupieniu odśpiewała "Rotę". Powaga i cisza na sali odtwarzały nastrój słuchaczy, a przecież to było przekazanie budynku wojsku. [...] Na zakończenie uroczystości odbyła się przed gmachem wzdłuż ul. Ratajczaka defilada garnizonu poznańskiego". 

"W Poznaniu sprawa bezdomności wśród bezrobotnych stała się plagą społeczną. Bezdomni, nie pytając nikogo o pozwolenie, zajęli nierozebrane  po PWK pawilony wystawowe na tzw. "wesołym miasteczku". [...] Pawilony grodzono wewnątrz ściankami i parawanami wszelkiego rodzaju. Ustawiano blaszane piecyki z rurami wypuszczanymi przez drewniane pokrycie dachu. [...] W takich warunkach mieszkało około 1,7 tys. osób, dorośli z rodzinami i dziećmi. Określenie "wesołe miasteczko" było w Poznaniu synonimem nędzy społecznej, upadku moralnego, prostytucji i wszelkich przestępstw [...] Zajęto również wszystkie stare, nieobstawione forty wojskowe, opuszczone rudery i magazyny. Zaczęto też zamieniać altany w ogródkach działkowych na mieszkania. [...]

Zainteresowałem tym problemem w pracowni inż. Spychalskiego. Wykonał projekt osiedla ogródkowego w Naramowicach na 170 działek po 800 m kw., pośrodku boisko do zabaw i miejsce pod budowę świetlicy, przedszkola i szkoły powszechnej. Zaprojektował też typowe domki o powierzchni 32 m kw. oraz budynki gospodarcze po 8 m kw. Na każde 10 działek wypadała jedna studnia z pompą ręczną. Pierwszą partię domów finansowano z funduszów Wydziału Opieki Społecznej, następną z pożyczki Towarzystwa Osiedli Robotniczych, resztę z Funduszu Pracy. Przy pracach pomagali przyszli osadnicy - bezrobotni. [...] Możliwość nabycia działki na własność podnosiła atrakcyjność przedsięwzięcia, a użytkownicy domków starali się o utrzymanie ich w dobrym stanie, traktując je jako swoją własność. Był to ważny argument psychologiczny, z którego początkowo nie zdawaliśmy sobie sprawy. [...] Po dwóch miesiącach domki były już zamieszkane. Dyrektor Marciniec przydzielił instruktora od fachowego zagospodarowania ogródka. Związek Ogródków Działkowych dostarczył bezpłatnie po dwa drzewka i cztery krzewy owocowe, nasiona warzyw i kwiatów. Zainicjowano hodowlę królików i drobiu oraz chałupniczy wyrób zabawek. [...] Proboszcz z Naramowic złożył na ręce prezydenta miasta uroczysty protest przeciwko wpuszczaniu do jego "solidnej" parafii takiej czeredy chuliganów, opryszków, pijaków i ludzi niemoralnie prowadzących się. [...] Na wzór osiedla w Naramowicach zbudowano podobne w Szamotułach, Tczewie, Wąbrzeźnie i Ostrowie, a może też w innych miastach, o których nie wiem. Przesyłano mi do opiniowania plany i korekty".

Osiedle zachowane jest do dziś - część budynków uległa przebudowie. Bezimiennym uliczkom nadano w 2009 nazwy pochodzące od regionów europejskich (np. Sycylijska, Toskańska, czy Burgundzka).

Po zatwierdzeniu planu zabudowania terenu BGK przy ul. Grunwaldzkiej powstało nowe osiedle nazwane Kasztelanów od ul. Kasztelańskiej. Tereny te zaczęto popularnie nazywać "Abisynią" [...]. Było to w okresie, gdy Mussolini wkroczył do Abisynii, a Abisyńczycy dzielnie bronili swojej niepodległości. [...] Ażeby uzyskać jednolity wygląd całego osiedla, do umowy dołączyłem dodatkowe warunki budowlane obowiązujące wszystkich nabywców działek, zgodne z prawomocnie zatwierdzonym planem szczegółowym zabudowania. Na każdej działce powierzchnia zabudowana nie mogła przekroczyć wyznaczonych linii zabudowania (120 m. kw.)".

Google Earth

"Dom mieszkalny o dwóch kondygnacjach z piwnicą i poddaszem nie mógł być wyższy niż 9 metrów; dach płaski; ogrodzenie od strony ulicy - z siatki w ramie z kątówek żelaznych ze słupami wykonanymi w cegle klinkierowej. Cokoły budynku oraz tarasy musiały być obłożone klinkierem. Przedogródki od strony ulicy należało zadrzewić według wspólnego planu dla całej ulicy wykonanego przez Pracownię Urbanistyczną. Budowa garaży była dopuszczalna, jednak w naznaczonych miejscach. Żadnych innych zabudowań nie wolno było wznosić. W ten sposób udało mi się przy indywidualnej zabudowie i planach wykonywanych przez różnych architektów wprowadzić pewien ład i uzyskać jednolity wygląd całego osiedla".

Google Earth

"Plan szczegółowy zasypania stawiska na Przepadku mam gotowy. [...] Uzyska się boisko dla AZS-u i uzdrowi malaryczną okolicę. Według zatwierdzonego projektu zabudowania, aby wykonać główną arterię wyjazdową na Winogrady, musimy teren skopać i obniżyć o około 2 metry. Zatem ziemia do zasypania stawu jest pod ręką. Wystarczy założyć kolejkę i uruchomić roboty. [...] W każdym razie od zastoju po PWK zaczęło się w Poznaniu coś dziać. Okazało się na Przepadku, że inż. Serwacki miał rację. Po zasypaniu stawu woda podniosła się i boisko było grząskie. [...] Dopiero założenie grubego drenu wzdłuż stoku Cytadeli uchwyciło wodę zaskórną napływającą z górnych warstw, a wypływającą na boisko. [...] Trzeba było zrezygnować z naturalnych trybun".

Zdjęcie pochodzi z wystawy Rok 1966 w Poznaniu. Oficjalnie i zwyczajnie

"W pracowni miejskiej wykonałem projekt schodów, a raczej ulicy schodowej na skarpie pomiędzy Górną a Dolną Wildą (dzisiejsza ul. Chwiałkowskiego). Miały to być monumentalne schody o dwóch ramionach, ze spocznikami pośrodku, basenami i kaskadami spadającej wody. Zaprojektowałem przy tym obudowę dwóch bocznych pierzei przylegających do schodów jako domy mieszkalne, o zwartej trzypiętrowej zabudowie. Rozwiązałem je w formie uskoków postępujących za spadkiem terenu. Do każdego z domów wiodło wejście z odpowiedniego podestu na schodach. Projekt podobał się prezydentowi Ratajskiemu, wobec tego, mimo ciężkich czasów, kazał przystąpić do budowy [...] Ze względów oszczędnościowych wykonano jednak tylko jedno ramię nowych schodów. I to było ich nieszczęściem. Do dzisiaj nikt tych schodów nie ukończył. Gorzej jeszcze - w okresie powojennym wykonano w Miastoprojekcie projekt zagospodarowania przestrzennego całej skarpy. Przy schodach postawiono czołowo, prostopadle do nich, długie bloki katalogowe, zupełnie nie troszcząc się o te schody".