UAM. Przed czym chronią nas obce języki? I inne badania poznańskich anglistów

Umysł tłumacza jest jak czarna skrzynka, trudno do niej zajrzeć. Jak to jest, że błyskawicznie rozwiązuje on problemy, by potem długo mozolić się nad jakąś frazą? Ostatnio przybywa narzędzi, które pozwalają naukowcom choć trochę zbliżyć się do tajemnicy.

Prof. Bogusława Whyatt prowadzi badania między innymi z użyciem okulografu. Urządzenie mierzy ruchy gałek ocznych. Odnotowuje, w których miejscach oko tłumacza zatrzymuje się dłużej. Po których frazach wzrok prześlizguje się szybko, a na których musi się dłużej skupić. - Obecnie prowadzimy badania nad wpływem kierunku tłumaczenia na proces przekładu. Okulograf pomaga nam wywnioskować czy mózg wysila się bardziej, gdy trzeba przełożyć tekst z angielskiego na polski, czy odwrotnie? - mówi prof. Whyatt. -  Zakłada się, że tłumacze powinni przekładać teksty na język ojczysty, bo przy tłumaczeniu na język obcy, tekst może być zbyt udziwniony. Nie ma jednak badań, które mierzyłyby wysiłek kognitywny wkładany w tę pracę, a tłumaczenie na język obcy, zwłaszcza angielski, jest w praktyce koniecznością.

Po co te pomiary? M.in. po to, by zrozumieć trudność pracy tłumacza, potocznie wciąż słabo rozumianą.  - Dziś duże emocje wywołuje postedycja tekstu. Niektórzy myślą, że wystarczy przepuścić tekst przez translator i dać tłumaczowi do zredagowania. Wystarczy jednak, że w tekście pojawi się najprostsza metafora, a już maszyna sobie z nią nie radzi - zauważa prof. Whyatt.

Z innych badań wynika, że teksty tłumaczone mają pewne cechy, których nie mają podobne teksty w oryginale. Bywa tak, ponieważ   proces tłumaczenia jest bardzo złożony, i czasem tłumacz dobiera słowa, by trafniej wyjaśnić rzeczy w oryginale jedynie  domyślne.

Nie każdy, kto zna świetnie języki będzie się jednak nadawał na tłumacza. Tłumacz to pośrednik, musi umieć postawić się i w pozycji nadawcy, i odbiorcy, być wrażliwy na różnice międzykulturowe, dbający o szczegóły, mieć cierpliwość, chętnie zagłębiać się w inne dziedziny.

W książce "Tłumacz - praktyczne aspekty zawodu" prof. Whyatt wspólnie z wykładowcami Zakładu Studiów nad Przekładem i swoimi doktorantami odpowiada na główne pytania nurtujące kandydatów na tłumaczy: jakie zasady współpracy z klientem obowiązują na rynku profesjonalnych usług tłumaczeniowych? Czy bycie freelancerem to dobry pomysł na karierę zawodową? Jak przygotować się do tłumaczenia tekstów specjalistycznych?

Wielojęzyczność jest normą, a nie wyjątkiem we współczesnym świecie. Największy odsetek  osób wielojęzycznych mieszka w Afryce, Azji i Oceanii, ale nawet w Europie  coraz mniej jest ludzi władających tylko jednym językiem. To efekt m.in. migracji i polityki edukacyjnej. Systematyczne badania eksperymentalne nad wielojęzycznością to jednak trend całkiem nowy, prowadzone są od końca XX wieku.

Zaczęło się od prostych obserwacji: badacz przyglądał się jednej, dwóm osobom - zwykle swoim dzieciom - a obserwacje na temat używania różnych języków zapisywał w dzienniczku. Współcześni naukowcy korzystają z zaawansowanych technologii pozwalających m.in. obserwować, co dzieje się w mózgu osoby wielojęzycznej. W znajomości kilku języków znajdują coraz więcej zalet - Z każdym kolejnym językiem rosną nasze zdolności poznawcze, komunikacyjne, rozszerza się zasób dźwięków, którym się posługujemy, wzrasta nasza świadomość językowa. Przeskakując z języka na język aktywujemy nasz mózg, jesteśmy bardziej kreatywni w rozwiązywaniu problemów, mamy szansę na opóźnienie  demencji - wylicza prof. Magdalena Wrembel. W swoich badaniach nad tzw. językiem trzecim (L3), czyli kolejnym językiem obcym, skupia się na fonetyce i fonologii, czyli szeroko rozumianej wymowie. Przez lata myślano, że tylko język macierzysty  wpływa na obce, dziś wiadomo już, że  wszystkie języki, które znamy, mogą wywierać w różnym stopniu wpływ na siebie nawzajem. - Kiedyś podczas egzaminu zapytano mnie, dlaczego mówię po  francusku z angielskim akcentem - przyznaje prof. Wrembel. Odpowiedź? Bo choć angielskiego zaczęła się uczyć dopiero w liceum, opanowała go w stopniu zbliżonym do native'a.  W jednym ze swoich badań dotyczących wielojęzyczności nagrała ludzi mówiących w językach obcych (L3). Słuchacze mieli oceniać ich wymowę, stopień obcego akcentu i rozstrzygać jaki jest ich język ojczysty. Okazało się, że duże znaczenie ma m.in., którym językiem posługują się najczęściej. Dla prof. Wrembel angielski to język, którym mówi na co dzień w pracy: odzwierciedliło się to w jej francuszczyźnie.

Często powtarza się, że naukę języka obcego trzeba rozpocząć już w przedszkolu. - To mit - twierdzi prof. Wrembel - Uczyć się można w każdym momencie, ważna jest motywacja i odpowiednie nastawienie. A warto spróbować. Górnej granicy nie ma, a nauka każdego kolejnego języka przychodzi nam łatwiej.

Wydział Anglistyki jest jednym z ważniejszych ośrodków badań nad wielojęzycznością. Niedawno odbyła się tu piąta międzynarodowa konferencja L3 Workshop, na której spotkali się badacze z całego świata zajmujący się nabywaniem i przetwarzaniem języka trzeciego.

Badania, w które zaangażowani są prof. Katarzyna Dziubalska-Kołaczyk (dziekan wydziału) i dr Grzegorz Krynicki z zespołem, tradycję mają dość długą. Choć metody, które stosowali XIX-wieczne lingwiści były dość osobliwe, a wyniki daleko mniej dokładne od tych, które można uzyskać dzisiaj. Jak sprawdzić, których miejsc na podniebieniu dotyka język osoby mówiącej? Niegdyś naukowcy kładli na język mówiącego kakao lub sproszkowany węgiel, a gdy ten wypowiedział słowo lub dźwięk, zaglądali mu do ust przy pomocy lusterka.

Współcześni badacze posługują się elektropalatografem. Urządzenie składa się z trzech części. Pierwszą z nich - przypominającą ruchomy aparat ortodontyczny - badany umieszcza w ustach. Aparat jest skonstruowany na miarę, dokładnie dopasowany i wyposażony w  elektrody dotykowe. Multiplekser - druga część urządzenia - 100 razy na sekundę zbiera sygnały z elektrod, porządkuje i przekazuje do komputera. Na ekranie wyświetla się informacja, w którym miejscu badany dotyka  podniebienia i czy robi to zgodnie ze wzorcem pobranym wcześniej od native speakera. - Urządzenie jest dość proste, dużo zależy od oprogramowania. W Poznaniu pracujemy nad takim, które pozwoli kontrolować nie tylko prawidłowość wypowiadania poszczególnych dźwięków, ale całych wyrazów i fraz - mówi dr Krynicki.

Jako uzupełnienie elektropalatografu badacze stosują optopalatograf, który mierzy odległość języka od podniebienia, co jest szczególnie istotne podczas  wypowiadania samogłosek.

Oba urządzenia mogą się przydać w korygowaniu wad wymowy. A na ile skuteczne są w nauce fonetyki obcego języka? Dotąd badano pojedyncze osoby, poznańscy naukowcy prowadzą szerzej zakrojone eksperymenty.  - Być może kiedyś każdy uczący się języka będzie sobie sprawiał taki aparat? Technologia idzie do przodu i możemy się spodziewać, że za wkrótce na wydrukowanie dopasowanego aparatu wystarczy kwadrans - zastanawia się dr Krynicki.

Przekład ma różne oblicza. Czasem następuje się z jednego języka na drugi, innym razem - z obrazu na słowa. Audiodeskrypcja to opisywanie filmów, spektakli teatralnych, wystaw muzealnych, rozgrywek sportowych w taki sposób, by osoba niewidoma mogła "zobaczyć", co dzieje się na na scenie lub ekranie. - Wraz z dr Iwoną Mazur z Zakładu Studiów nad Przekładem badamy, jak ten opis uczynić najbardziej skutecznym. Niewidomych konsekwentnie nazywamy widzami. Naszym celem jest, by uczestniczyli w widowisku na tych samych prawach, co siedzące obok osoby widzące, w tych samych momentach wybuchali śmiechem, a wychodząc z kina mogli na gorąco komentować: "a widzieliście to?"  - przyznaje dr Agnieszka Chmiel. Badaczki przedstawiają niewidomym różnego rodzaju opisy i pytają, który wydał im się bardziej przystępny. Czy lepiej jest powiedzieć, że bohater podniósł kciuk w górę, czy że pokazał, że wszystko jest OK? Jak opisać uśmiech, który przecież może mieć wiele znaczeń? - W audiodeskrypcji ważna jest ekonomia słowa, trzeba zagęścić opis w taki sposób, by w krótkim czasie zmieścić jak najwięcej szczegółów. Nie mówimy więc, że postać idzie, a od razu precyzujemy: maszeruje, człapie, wlecze się. Zamiast pies mówimy: jamnik, pudel. Kluczem do dobrej audiodeskrypcji jest plastyczny język - mówi dr Chmiel. Przydatne są porównania: bohater może chwycić strzykawkę jak rzutkę, bohaterka potrząsać dekoltem bluzki, jakby się chłodziła.

Badaczki zastanawiają się też nad kształceniem audiodeskryptorów: jakie powinni mieć kwalifikacje? Jak należy ich szkolić? Duże znaczenie ma na pewno wrażliwość artystyczna, umiejętność opisania tego, w jaki sposób tworzywo filmowe buduje dramaturgię akcji. Oraz, oczywiście, ważna jest wrażliwość na potrzeby osób niewidomych.

Same też kształcą przyszłych tłumaczy na podyplomowych studiach tłumaczenia audiowizualnego, ale umiejętność audiodeskrypcji mogą też poćwiczyć studenci studiów magisterskich. - Przepisy zmieniają się, Unia Europejska wymaga np., by pewna część przekazu była dostępna także dla osób z niepełnosprawnościami. Audiodeskryptorzy będą zatem potrzebni - przewiduje dr Chmiel.

- Najbardziej fascynującą lekturą czasów licealnych było dla mnie "Imię róży" Umberto Eco. Mój podziw wzbudził niezwykły zakres wiedzy u pisarza, nie tylko literackiej, ale też historycznej, filozoficznej. A potem, w "Gazecie Wyborczej", zobaczyłam jego zdjęcie w gabinecie. Stał oparty o wielki regał z książkami. Pomyślałam: też tak chcę! I oto stoję w podobnym gabinecie, półki uginają się od książek, a by sięgnąć po te stojące najwyżej muszę wchodzić na drabinkę - opowiada prof. Liliana Sikorska, literaturoznawczyni.

Dzięki niej na wydziale gościło już wielu pisarzy: Shelia Kohler, Vona Groarke, Sharon Maas, Paul Muldoon, Tabish Khair, Glenn Patterson. Kiedy J.M. Coetzee odbierał na UAM doktorat honoris causa, swoją przemowę wysłał najpierw do prof. Sikorskiej. Koleżanki żartowały wtedy: - Jesteś "promotorką" jego doktoratu, wysłał ci tekst do sprawdzenia.

Sporą część regału prof. Sikorskiej zajmują jednak autorzy z kategorii "niezapraszalnych". Bo prof. Sikorską najbardziej fascynuje średniowiecze. - W przypadku literatury angielskiej to blisko 700 lat piśmiennictwa, o wiele więcej niż w Polsce. Znajomość tych tekstów pozwala pojąć wiele współczesnych zjawisk: złożoność stosunków między Wschodem, a Zachodem, światem Chrześcijaństwa a światem Islamu. Zrozumieć literaturę fantasy, fenomen popularności "Gry o tron" i "Wikingów". Jeśli znamy tę epokę, wiemy, że feminizm nie zaczął się od sufrażystek, a pochodzi od średniowiecznych mistyczek. Wiemy, skąd się biorą "demony Europy", zjawiska, których Europa nie rozumie, nie akceptuje i - demonizując - wyrzuca poza nawias - wylicza prof. Sikorska. Udaje jej się do średniowiecza przekonywać studentów. W średniowieczu są nasze korzenie. I nawet ci zupełnie współcześni, odwiedzający uniwersytet autorzy, chcąc nie chcąc nawiązują do tamtej epoki.