Czerwiec 1956. Tak wydarzenia w Poznaniu relacjonował francuski "Paris Match"

Artykuł we francuskim "Paris Match" ukazał się krótko po czerwcowych wydarzeniach w Poznaniu. Powstał na podstawie relacji naocznych świadków - obcokrajowców, wystawców Międzynarodowych Targów Poznańskich. - Chcieliśmy uszanować prośbę tych dzielnych ludzi. Dlatego my obcokrajowcy, świadkowie tych wydarzeń, wypytywaliśmy się nawzajem jeden drugiego, co kto widział, konfrontowaliśmy swoje opowieści i próbowaliśmy odtworzyć godzina po godzinie "film" tego pamiętnego dnia 28 czerwca, gdy dumni Polacy od dawna niezadowoleni chcieli zrzucić jarzmo nędzy i ucisku - tłumaczą na łamach gazety.

Na zdjęciu: Po zdeptaniu flagi sowieckiej protestujący przewrócili tramwaj, ul. Armii Czerwonej, godz. 10.20. Pierwsze strzały armii  wywołują furię 100 tys. strajkujących. Pochód przeradza się w powstanie.

Okropny hałas, odgłos maszerującego tłumu wyrwał z łóżek mieszkańców hoteli: Lech, Bazar, Wielkopolskiego i Poznańskiego. Był czwartek rano, 28 czerwca 1956 r. Zdezorientowani obcokrajowcy podbiegli do okien i zobaczyli coś, czego nikt się nie spodziewał. "Tysiące ludzi, całe miasto wydawało się zalane przez maszerujących w słońcu marnie ubranych ludzi, skandujących wstrząsające słowa: Chcemy szczęścia [być może hasło to można też rozumieć jako chcemy dobrobytu, chociaż takiego hasła również historycy nie zanotowali w czasie Czerwca '56 - red.].

Obserwatorzy szybko zorientowali się, że są to robotnicy. Opisywali ich jako maszerujące ubóstwo. Zniszczone, niebieskie ubrania robocze i marne obuwie. Relacjonowali, że szli spokojnie, z godnością, w długich kolumnach zajmując całą szerokość ulicy, zatrzymując się od czasu do czasu i klaszcząc w dłonie. "Oni jednak nikogo nie oklaskiwali. Oni protestowali po polsku z minami osób zadziwionych własną śmiałością" - opisuje nastrój dziennikarz ?Paris Match?. Goście z zagranicy na początku zupełnie nie wiedzieli, co się dzieje, ale czuli, że to na co patrzą, jest niezwykłe: "Światło, w którym maszerowali protestujący, wydawało się zupełnie odmienne od tego z innych dni. To było jak świt 6 czerwca 1944 roku podczas lądowania aliantów [w Normandii podczas II wojny światowej ? red.]. To było światło wielkiego dnia" - wspominali.

Po tej nietypowej pobudce większość wystawców udała się na targi, ale byli i tacy, którzy podążyli ulicami za tłumem, aby odkryć, co się dzieje. Dociekliwi obcokrajowcy pierwszych informatorów znaleźli kilka minut po godz. 8. Byli to robotnicy fabryki Stalina - jak  opisuje gazeta [dziś to spółka H.Cegielski-Poznań S.A., zwana popularnie Zakładami Cegielskiego - red.]. W jakim języku się porozumieli i co dokładnie wtedy powiedzieli im robotnicy, prasa nie zdradza. Opisuje natomiast, jakie wrażenie zrobili informatorzy. "Wystarczył rzut oka na ich buty, aby przesłanie tej manifestacji było jasne. Polska żyła od 17 lat, jak Francja pod okupacją niemiecką. Miesięczna pensja starczała zaledwie na kiepską parę butów". Dowiadujemy się też, że polscy robotnicy zarabiali od 300 do 450 zł. Szybkie obliczenia (1 frank francuski kosztował wtedy 25 złotych) pokazują, że minimum socjalne Francuza to bardzo wysoka pensja dla Polaka.

Na górnym zdjęciu po lewej młodzi robotnicy na czołgu mają zakryte twarze, aby nie narażać ich, że staną się ofiarami represji. Kolejne, górne zdjęcie pokazuje m.in. polską flagę powiewającą na wieży czołgu.

Na dolnym zdjęciu po lewej widać oficera, który próbuje rozmawiać z protestującymi, ale 'dostaje w nos i musi uciekać'. Na kolejnej fotografii strajkujący niszczą zagłuszarkę oraz budynek UB 'wzięty szturmem'. Na poruszonym zdjęciu po prawej widać początek walk, czołg zdobywa barykadę.

Można się domyślać, że ci napotkani robotnicy opowiadali o sytuacji tuż przed strajkiem, o wysłanych delegatach, a potem zainspirowanych biedą i niemocą przemowach w fabryce. Zagraniczni informatorzy gazety podają, że decyzję o strajku podjęto w fabryce w sekcji W3. A myślą przewodnią rozpoczęcia protestu było hasło "Teraz albo nigdy". Obcokrajowcy są przekonani, że to "teraz" w dużej mierze było z ich powodu. - Chcieli uchylić drzwi dla Zachodu, zdążyć nim Targi się zakończą. Nie było chwili do stracenia - twierdzą.

Wieść o strajku szybko się rozniosła i do grupy z W3 dołączyli inni robotnicy. Spontanicznie powstał pochód i ruszył przez centrum Poznania. W trakcie marszu manifestujących wciąż przybywało. ?Zatrzymały się autobusy i tramwaje, a konduktorzy i kierowcy, ale także pasażerowie, dołączyli do protestujących" - relacjonuje 'Paris Match'. Według  zagranicznych gości ok. godz. 9 manifestacja robotników stała się manifestacją całego miasta. Obcokrajowcy wypatrzyli w tłumie bardzo młodych 15-18-letnich chłopców, którzy zagrzewali protestujących hasłami "Rosjanie precz". Zajścia obserwowała lokalna milicja, ale według świadków funkcjonariusze wyglądali, jakby maszerowali razem z tłumem. "Niektórzy oddali nawet swoją broń maszerującym". [historyk, prof. Paweł Machcewicz zwraca jednak uwagę, że demonstranci weszli w posiadanie broni przejętej od milicjantów i żołnierzy, znalezionej w różnych obiektach w Poznaniu - red.].

Ok. godz. 10 tłum zamiast wcześniejszych 30 tys. ludzi liczył ok. 100 tys. "Manifestacja stała się polityczna" - ocenia gazeta. "Tłum upajał się wolnością". Obserwujący zajścia obcokrajowcy również zarazili się optymizmem i radością z łatwej wygranej. Wtedy sytuacja dramatycznie się zmieniła: "Jeden po drugim sklepy na ulicach Stalina i Roosevelta zaczęły opuszczać kraty. Nagle chmura zasłoniła słoneczne niebo, pociemniało i obserwatorzy z Zachodu zauważyli, iż jakiś rodzaj dreszczu przebiegł po tłumie. Pochód nieoczekiwanie się zatrzymał. Wtedy w oddali można było usłyszeć głuche dudnienie, które było coraz głośniejsze i przybliżało się: czołgi. 10, 20, 30 starych sowieckich T-34 i wiele samochodów opancerzonych zajęło pozycje przed bankiem centralnym, hotelem Poznańskim i ratuszem".

Na zdjęciu: Demonstracja pod Zamkiem

Francuscy wystawcy pamiętają, że pierwsze nieregularne strzały padły ok. godz. 10.20. Przebywający na targach obcokrajowcy te pierwsze wystrzały wzięli za pokaz Skody. Firma dwa razy dziennie urządzała prezentacje, którym towarzyszyły podobne odgłosy. "Intensywność strzałów szybko jednak skorygowała nasze błędne myślenie" - wspomina jeden z nich. "Wielu wystawców zdecydowało się opuścić swoje stoiska, aby być świadkami tych pierwszych chwil walk".

Do armii, która pojawiła się, aby stłumić powstanie, wyszli najmłodsi manifestanci. Prosili żołnierzy, by oddali im broń. Odpowiedzią była salwa wystrzelona w powietrze. "Poznańscy Gavroche próbowali odebrać na siłę broń, której nie chcieli oddać żołnierze. Tym razem salwa nie poszła w powietrze. Pierwszy padł 16-letni chłopiec, dziecko które trzymało w rękach polską flagę". [obcokrajowcy mieli na myśli najprawdopodobniej Romka Strzałkowskiego, który zginął w wieku 13 lat - red.].

Od tego momentu zaczęły się zamieszki. Co widzieli obcokrajowcy? Jedni opowiadali o czołgu, który przejęli powstańcy. Zygzakiem dojechali nim do gmachu siedziby Urzędu Bezpieczeństwa i oddali strzał. Drugiego strzału nie było, bo nikt nie umiał załadować nowego pocisku. Inni widzieli lub słyszeli o oswobodzonych więźniach, ich liczbę oceniono na 200 osób. Były relacje o dokumentach wyrzucanych przez okna wprost do ogniska. Francuski inżynier usłyszał od kobiety słowa, które głęboko utkwiły mu w pamięci: "Dzisiaj znów jestem Polką". Inni obserwatorzy wspominają zniszczenie zagłuszarki lub przewrócony tramwaj. W artykule ?Paris Match? pojawia się też wątek dwóch tajemniczych mężczyzn stojących na czele kolumn manifestantów "jeden Mathias i drugi Vilgosk". Trudno się tu dopatrzeć polskich imion czy nazwisk. Według relacji stali się oni celem UB i byli długo poszukiwani po zakończeniu powstania. Plotki, które dotarły do uszu gości z Zachodu, mówiły, że ukrywają się oni w lasach pod Poznaniem i tworzą tam ruch partyzancki. Nie wiemy o nich niestety wiele więcej ponad to, że nie byli pracownikami fabryki.

Ciekawie opisana jest też kwestia wojsk pacyfikujących Czerwiec'56. Kobiety biorące udział w powstaniu zapewniały ponoć zagranicznych obserwatorów, że do nich i dzieci nie strzelano. Z zebranych opowieści wynika też, że żołnierze ogólnie nie byli chętni do strzałów. "Wahali się, strzelali w powietrze. Ogromny tłum zbliżał się i jeszcze bardziej, prawie dotykał luf pistoletów. Padł strzał. Żołnierz upadł. To jednak nie tłum go zabił. To oficer strzelił zabijając jednego z krnąbrnych żołnierzy. Wszyscy oficerowie (wyżsi rangą zazwyczaj byli Rosjanami) grozili swoim niepokornym poddanym bronią. Można sobie wyobrazić, że żołnierze strzelali z zamkniętymi oczami" - czytamy w artykule.

Obserwatorzy - chociaż porażeni wydarzeniami - oceniają jednak, że przy tak dużej liczbie żołnierzy i broni stosunkowo mało osób zostało ciężko rannych i zabitych.

Drugi materiał ukazał się na łamach 'Paris Match' 13 października 1956 r. Opatrzony został nadtytułem 'Exclusif'.

"Już przed południem wiadomo było, że walka została przegrana" - ocenia gazeta. Wystawcy dowiedzieli się, że władze przejęły miasto w swoje ręce w czwartek po południu. Walki jednak nie ustały, wciąż było słychać odgłosy strzałów, a karetki nie nadążały pomagać rannym. Walka była zacięta. W czwartek wieczorem Anglik, który telefonował z Londynu do swojego kolegi z Poznania, słyszał nadal odgłosy strzałów w słuchawce.

Trudno było ustalić prawdziwą liczbę rannych i zmarłych. Ze strachu przed władzami, które już wiadomo było, że chcą przykładnie ukarać protestujących, wielu rannych nie zgłosiło się po pomoc medyczną, a zmarli byli często chowani po kryjomu. "Na początku oficjalnie szacowano, że zginęło 38 osób, potem 48. Rzeczywista liczba jest prawdopodobnie dwa a może nawet trzy razy większa" - ocenia gazeta [dziś wiemy, że ofiar Czerwca'56 było w sumie 58, rannych zostało ponad 600 osób - red.].

Polska, a także obcokrajowcy przebywający w Poznaniu, niebawem usłyszała, że to, co wydarzyło się w mieście, było zorganizowaną akcją zachodnich mocarstw. Bardzo dziwiła taka postawa wystawców z zagranicy, świadków wydarzeń 28 czerwca 1956 r. "Ogólna, wszechobecna bieda dobrze tłumaczy wybuch powstania bez potrzeby powoływania się na spisek. Jednak było oczywiste, że oporny na rzeczywistość rząd nie może zrezygnować z okazji wykorzystania tego zdarzenia na swoją korzyść" - denerwowali się.

Zdjęcia z początku procesu uczestników Poznańskiego Czerwca

Według 'Paris Match' dla wszystkich - zarówno manifestujących, jak i obserwujących - było jasne, że szanse na wygraną są mizerne, ale też nie wygrana była celem. "Jednego dnia męczennicy - w prawdziwym tego słowa znaczeniu - co zginęli w powstaniu poznańskim, obalili stary mit o sowieckim raju".

Przez cały artykuł przewija się jedna i ta sama myśl, że obecność obcokrajowców w tych dniach w Poznaniu zmotywowała robotników do działania i że dla nich przygotowano miejsca w pierwszym rzędzie: "Polegli w Poznaniu wybrali śmierć na oczach Zachodu, tak aby ich śmierć stała się świadectwem, dowodem na to, co się wydarzyło" - z przekonaniem twierdzą obserwatorzy.

Chociaż w artykule tego nie znajdziemy, relacje z 28 czerwca 1956 r. zebrane przez przebywających w tym czasie w Poznaniu obcokrajowców przedostały się do wielu pism i stacji radiowych na całym świecie. Wiadomo, że wieść o poznańskim zrywie wolnościowym dotarła nawet do Australii.

Tekst powstał na podstawie reportażu "A Poznan la ville insurgée",  'Paris Match' z 14 lipca 1956 r. Drugi materiał na tych samych łamach ukazał się 13 października 1956 r. i był fotoreportażem, w którym znalazły się fotografie z 28 czerwca 1956 r., jak i późniejszego procesu sądowego.

Na zdjęciu okładka Paris Match z dn. 13 października 1956 r.

Oprócz fotografii z procesu redakcja opublikowała także zdjęcia z tragicznych wydarzeń czerwcowych.