Przed wojną park był dużo mniejszy. Pomiędzy ul. Towarową i dzisiejszymi al. Niepodległości poza zielenią znajdowały się też dwa cmentarze. Katolicki parafii św. Marcina zlokalizowany był bliżej ul. Składowej, a ewangelicki św. Krzyża - bliżej ul. Niezłomnych.
Świętomarciński uchodził za najważniejszą z poznańskich nekropolii. To tu w 1846 r. pochowano Karola Marcinkowskiego, a obok niego 22 lata później Hipolita Cegielskiego. Leżeli tam też inni znani poznaniacy - lekarz społecznik Ludwik Gąsiorowski, wydawca Jan Konstanty Żupański, historyk i uczestnik powstania 1863 r. Edmund Callier.
Powstał na początku XIX w., poświęcono go w 1825 r. "Cmentarz wygląda szczególnie nastrojowo. Powietrze niezmiernie wilgotne. Smutnie stoją gołe, zbiedzone drzewa. Stare, omszałe pnie ogołoconemi konarami wymodlają duszom zmarłych spokój wieczny. Z mokrej ziemi wyrastają omszałe płyty starych nagrobków: chylą się szare granity i pordzewiałe krzyże. Wchodzę do domku grabarza. Tu dowiaduję się, że cmentarzem zarządza kobieta. Grabarz w spódnicy Marja Rybicka. Mąż jej zmarł przed czterema laty. Grabarzem był przez 22 lata. Ponieważ na cmentarzu już się nie grzebie, więc stanowisko po mężu objęła wdowa z siostrą" - czytamy w "Nowym Kurierze" z lutego 1934 r. Cmentarz zlikwidowano w latach 1957-59, niektóre z grobów, przenosząc na Cmentarz Zasłużonych, inne - w tym najprawdopodobniej grób Hipolita Cegielskiego - na cmentarz przy ul. Samotnej na Dębcu. W 2013 r. na groby natknęli się pracownicy firmy Trigranit, przebudowujący układ komunikacyjny u zbiegu ul. Towarowej i Powstańców Wielkopolskich.
fot. Paweł Banaszak
fot. Paweł Banaszak
Podczas wojny Niemcy zlikwidowali cmentarz, szukając miejsca na umocnienia, m.in. szczeliny przeciwlotnicze. Ekshumowali część zmarłych. Drugą część ekshumacji wykonano już w latach 50. Okazało się, że również wtedy nie wydobyto wszystkich zwłok. - Przy szkieletach znajdujemy m.in. krzyżyki, grzebienie i monety - mówił archeolog Piotr Wawrzyniak, nadzorujący prace archeologiczne na Towarowej. - Z naszych odkryć wynika, że chowano tu ludzi zamożnych, to cmentarz socjety poznańskiej. W tym miejscu zdarzył się nam bardzo piękny pochówek młodego człowieka w trumnie. Piękny, bo zmarły trzymał w rękach dobrze zachowany krzyż. Miał też piękne zapinki do mankietów - biżuterię patriotyczną związaną z powstaniem styczniowym, zapinki zakończone orzełkami w koronie - mówił Wawrzyniak.
Cmentarz świętomarciński zlikwidowano w 1959 r., a o jego powierzchnię powiększono park Marcinkowskiego. Wcześniej, bo tuż po wojnie, w granice parku włączono protestancką nekropolię św. Krzyża, położoną po południowej stronie dzisiejszej ul. Powstańców Wielkopolskich.
na zdjęciu - cmentarz przy ul. Samotnej, gdzie przeniesiono starsze groby
Niezagospodarowany obszar ziemi za Bramą Berlińską przeznaczono na cmentarz, bo w drugiej połowie XIX w. cmentarze śródmiejskie były już za małe. Również ze względów higienicznych władze nakazały zakładać nowe większe cmentarze za murami miejskimi.
Przy ul. Grunwaldzkiej znajdowały się dwa katolickie cmentarze - drugi świętomarciński i drugi farny. Oba założono w 1886 r. i oba czynne były do II wojny światowej. Stały się miejscem spoczynku poznańskich rodzin mieszczańskich, chowano na nich polityków, artystów, naukowców, np. Heliodora Święcickiego - lekarza, pierwszego rektora Uniwersytetu Poznańskiego.
Nowa nekropolia była zaplanowana na wzór ogrodów i pozwalała na piękne ukształtowanie zieleni oraz na wystawianie oryginalnych nagrobków. Dlatego cmentarze stały się ulubionym celem spacerów poznaniaków. Niemcy w 1942 r. rozpoczęli likwidację cmentarza, bo postanowili powiększyć teren Targów Poznańskich (przejętych na fabrykę zbrojeniową). Starsze groby zniwelowano, młodsze przeniesiono na założone w międzywojniu cmentarze zmartwychwstańców i parafii św. Trójcy przy ul. Samotnej.
Cmentarz przy ewangelickim kościele św. Łukasza powstał w 1895 r. z myślą o jeżyckich ewangelikach, którym służył do II wojny światowej. Po 1918 r. w związku z wyjazdem większości parafian do Rzeszy część zbędnego obszaru przy ul. Taborowej przeznaczono na ogródki działkowe dla pozostającej w mieście ludności niemieckiej. Po 1945 r. cmentarz został zamknięty dla pochówków, a w 1952 roku przekształcono go w ówczesny park Zwycięstwa, obecnie noszący nazwę parku Gustawa Manitiusa. Nie zachował się ani jeden nagrobek. Przetrwała natomiast stojąca w parku - przy ul. Grunwaldzkiej - kaplica cmentarna kościoła św. Pawła.
W 1831 r. parafia św. Krzyża zakupiła dworek Mycielskich wraz z ogrodem, znajdujący się między dzisiejszymi ul. Półwiejską i Ratajczaka. Przeniesiono tutaj wszystkie szczątki i szereg nagrobków z likwidowanego protestanckiego cmentarza na Łysej Górze (dziś stoi tam pomnik Armii Poznań), który został zlikwidowany przez władze pruskie w związku z budową Cytadeli. Przy Półwiejskiej pochowano kilka pokoleń poznańskich ewangelików - Niemców i Polaków. Ostatnią osobą tu pogrzebaną była w 1929 r. niejaka Klara Jaeckel, ale już od 1875 r. zmarłych przy Ogrodowej grzebano rzadko. W latach międzywojennych powstały projekty utworzenia na cmentarzu rezerwatu przyrody. Uzasadniał to bogaty skład runa, interesujące krzewy i bardzo rzadko występujące ślimaki. Ale ewangelicy się sprzeciwili. Podczas walk wojennych teren doszczętnie stratowano, zarówno groby, jak i roślinność, drzewa spalono, ślimaki zaś zupełnie wyginęły. Obecnie część terenu dawnego cmentarza zajmuje park Jana Henryka Dąbrowskiego, a na jego części wznosi się Stary Browar. Podczas budowy centrum handlowego natrafiono na ponad 200 grobów.
Za pomnikiem Powstańców Wielkopolskich mieścił się kolejny cmentarz ewangelicki. Założono go w II poł. XIX w., a zamknięto - z powodu przepełnienia - już w 1904 r. Poza Niemcami leżało tu w zbiorowej mogile 1333 Francuzów - pruskich jeńców z czasów wojny 1870 r., zmarłych w Poznaniu i okolicy (ich mogiłę przeniesiono później na Cytadelę).
Zbigniew Zakrzewski, autor przechadzek "Ulicami mojego Poznania", w drodze do szkoły codziennie przechodził obok cmentarza przy Topolowej. Zakrzewski zapamiętał niski, drewniany parkan odgradzający od ulicy zapuszczoną nekropolię. Władze Poznania przygotowały projekt przekształcenia zaniedbanego cmentarza w publiczny park i w 1938 r. zawarły nawet z gminą ewangelicką szczegółową umowę. Najcenniejsze groby i nagrobki miały być zgromadzone w zachodniej części nekropolii i ogrodzone. Stara, drewniana kostnica cmentarna miała zostać rozebrana, natomiast domek grabarza chciano zachować. Po wojnie żaden z punktów tej umowy nie został zrealizowany - 21 lat po jej zawarciu zdewastowaną nekropolię po prostu rozebrano.
Z drugiej strony MTP, bo między ul. Głogowską i Śniadeckich, istniał kiedyś cmentarz żydowski. Właśnie tu pochowano Akivę Egera, jednego z największych autorytetów duchowych i naukowych swoich czasów - rabina Poznania i Wielkiego Księstwa Poznańskiego, autora wielu uznawanych do dziś dzieł komentujących żydowskie prawo religijne. Na łazarski cmentarz przeniesiono też część macew ze zlikwidowanej nekropolii żydowskiej, jaka do 1805 r. znajdowała się między pl. Wolności i Cyryla Ratajskiego.
Grób Akivy Egera był celem pielgrzymek. W 1911 roku w Residenzstadt Posen und Ihre Verwaltung pisano:
skromny nagrobek w miejscu spoczynku rabina Akiby Eigera jest szczególnie często odwiedzany przez będących w Poznaniu rosyjskich Żydów.
Podczas II wojny światowej hitlerowcy zniszczyli cmentarz. Macewy wykorzystano m.in. do utwardzania dróg i chodników na Sołaczu, gdzie mieszkali niemieccy oficerowie. Po wojnie teren przekazano miastu, a cmentarz ostatecznie zlikwidowano. Na jego miejscu wybudowano pawilony Międzynarodowych Targów Poznańskich. Jeszcze w latach 90., podczas budowy nowego pawilonu, ciężarówki wywoziły stąd ludzkie kości na cmentarz Miłostowski, gdzie z fragmentów porozbijanych płyt stworzono lapidarium. Przez wiele lat środowiska żydowskie wraz z Komitetem Ochrony Cmentarzy Żydowskich w Europie starały się wybudować lapidarium na terenie nieistniejącego cmentarza przy MTP. Kiedy mieszkańcom kamienic stojących przy dawnym cmentarzu przedstawiono projekt, część zaprotestowała, twierdząc, że nie chce żydowskiego cmentarza pod oknami. Ale część zgodziła się. Gminie udało się wykupić z rąk właścicieli wszystkie stojące na podwórzu garaże, a na zlecenie rabina Schlesingera poznański plastyk Jacek Wilczak opracował projekt, w którym zaplanował ich zburzenie, uporządkowanie podwórza i ustawienie na podwórzu kamienicy przy ul. Głogowskiej 26a stylizowanych na macewy, kamiennych tablic z hebrajskimi napisami. Udało się w 2008 r. - wśród kamiennych tablic znalazł się nawet nagrobek Akivy Egera.
Stary cmentarz winogradzki mieścił się na mocno zadrzewionym terenie pomiędzy dzisiejszą ul. Winogrady a kompleksem sportowym TKKF. Po rosnących tu kasztanowcach widać, jak kiedyś wiodły alejki na cmentarzu. To był założony w 1892 r. tzw. młodszy cmentarz parafii św. Wojciecha, który swym zasięgiem obejmował Bonin, Sołacz i Winiary. Na mocy ugody między władzami wojskowymi a parafią tereny na wzgórzu wraz ze wsią Winiary zostały przekazane wojsku w zamian za ziemię w dolinie Wierzbaka. Na wzgórzu powstała Cytadela, a z majątku kościelnego pozostał jedynie cmentarz.
Pochówki na cmentarzu parafialnym trwały do 1892 roku, kiedy to okazał się on za mały. Otwarto więc nowy, na zachód od niego. "Okolica nie istniejącego już dziś cmentarza św. Wojciecha przypomina mi straszliwą katastrofę lotniczą, jaka wydarzyła się tam latem 1932 r." - wspominał w książce "Ulicami mojego Poznania" Zakrzewski. - "Konduktowi żałobnemu zmarłego lotnika towarzyszyły dwa samoloty, które wykonując w powietrzu akrobacje zderzyły się ze sobą i runęły na pole na oczach tłumów uczestniczących w pogrzebie". Hitlerowcy zamknęli ten cmentarz w 1941 r., a po wojnie nowe władze nie zezwoliły na wznowienie pochówków. Ostatecznie zlikwidowano go w 1974 r. Ciekawostka - kraty z jego XIX-wiecznego ogrodzenia odgradzają dziś Cmentarz Zasłużonych Wielkopolan.
W pobliżu dzisiejszego jeziora znajdowały się trzy cmentarze. Pierwszy, najmniejszy, za kościołem św. Jana Jerozolimskiego w stronę późniejszej fabryki Polmos. Z kolei dwa większe (św. Jana i św. Małgorzaty) zlokalizowane były przy ul. Krańcowej, w miejscu, gdzie dziś stoi nadmaltański hotel i camping.
Niemcy przystąpili w czasie wojny do budowy Jeziora Maltańskiego. Jednak cmentarzy nie zdążyli usunąć. Nekropolie zlikwidowano dopiero na przełomie lat 1946-1947, kontynuując niedokończoną przez Niemców budowę jeziora. Oba leżały na skarpie, ok. 50 m od południowego brzegu obecnego zalewu. Na tereny po nich planowano nawieźć piasek i utworzyć plażę, nigdy jednak tego nie zrealizowano.
Cmentarze przy Krańcowej były mniej więcej równej wielkości. Miały wspólną bramę od ul. Komandoria, za którą z południa na północ ciągnęła się graniczna aleja. Oba powstały pod koniec XIX w. Były ładnie zazielenione - wzdłuż alejek rosły okazałe drzewa, a przy grobach - ozdobne krzewy. Groby w większości były ziemne, ukwiecone, obsadzone popularnym ?doktorkiem? - płożącą się rośliną mającą kwiatki podobne do różyczek. - ?Stały na nich krzyże i często konwencjonalne, porcelanowe figurki: Matki Boskiej, Pana Jezusa, klęczących aniołków. Nie kradziono wówczas z grobów kwiatów, tak jak to się zdarza obecnie, ale właśnie te figurki - a ponieważ były one podobne, wybuchały kłótnie między rodzinami pochowanych tam osób o to, czyja jest dana figura? - napisał poznaniak Roman Miś w liście do ?Wyborczej? w 2003 r.
Swoje groby przy Krańcowej mieli także Cyganie - otoczone łańcuchami, z kamiennymi figurami stojącymi na wysokich cokołach. Na cmentarzach przy ul. Krańcowej zmarłych chowano do 1939 r. Kiedy po wojnie je likwidowano, wiele rodzin zabrało stamtąd swoich bliskich na inne nekropolie: na Miłostowo albo na nowy cmentarz parafii św. Rocha na Żegrzu.
Na cmentarzu świętojańskim chowano głównie ludność Śródki i Głównej. Otoczony pięknym ogrodzeniem z kutych metalowych prętów cmentarz nie był zaplanowany z rozmachem. Do krzyża wiodła tylko jedna, schodząca w dół aleja, od której rozchodziły się w bok kwatery. Blisko krzyża znajdowała się studnia z kołowrotkiem i tam, po prawej stronie alei, usytuowano grobowce duchowieństwa. Ostatni pogrzeb odbył się na cmentarzu świętojańskim w czasie okupacji. W 1966 r. teren zlikwidowanego cmentarza został przekształcony w park.
To niewielkie wzniesienie usytuowane w dolinie rzeki Cybiny, nieopodal Malty. Malutki cmentarzyk powstał w latach 30. XX wieku na piaszczystym, odkrytym pagórku. Chowano na nim zmarłych ze Śródki, Głównej i Zawad. Dziś stoi tutaj charakterystyczne Mauzoleum Mielochów - zabytkowy budynek w formie gloriety na Białej Górze. Powstało w 1934 r. z inicjatywy Wandy Kiszczenko (z d. Mieloch). Od początku miał służyć jako mauzoleum, w którym spoczywał Andrzej Mieloch (ogrodnik, brat Wandy), a później także jego córka oraz syn Jerzy Mieloch. W latach 70. XX wieku teren Białej Góry przeszedł na własność państwa, trumny z ciałami zostały przeniesione na cmentarz na Junikowie. Obecnie teren jest własnością dawnych właścicieli.
Katolików z Żegrza grzebano na cmentarzu nad Maltą, bo wierni z tej części Poznania należeli do parafii św. Rocha, która od początku XIX w. włączona była do parafii św. Jana Jerozolimskiego za Murami. Pierwsze informacje o możliwości zakupu gruntu pod nowy cmentarz parafii św. Rocha pojawiły się w styczniu 1938 r. Brama na nowy cmentarz przy dzisiejszej ul. Wiatracznej znajdowała się od strony wiaduktu nad ul. Inflancką. Przez środek cmentarza biegła 80-metrowa aleja zakończona okrągłym placykiem. Na placyku stał krzyż, przeniesiony - po likwidacji cmentarza - na kwaterę "żegrzańską" na Miłostowie.
Na cmentarzu w pobliżu dzisiejszej trasy katowickiej leżało kilkanaście sióstr serafitek z klasztoru przy ul. św. Rocha. Tutaj pochowani byli też rodzice nieformalnego przywódcy strajku poznańskich robotników 28 czerwca 1956 r. - Stanisława Matyi. Ostatni pochówek miał miejsce w czerwcu 1972 r. Roman Miś tak wspomina ekshumacje: 'Rozkopane, potratowane groby, pijani grabarze, ludzie dawali w łapę, żeby ich szczątki przeniesiono prędzej, "najpierw moje, panie. Psychoza jakaś zapanowała". Gdy po zakończonej oficjalnej ekshumacji w 1973 r. buldożery zaczęły zrywać ziemię, na terenie leżały rozsypane kości, które ówczesny proboszcz parafii pw. św. Rocha, ks. Stanisław Bielski zbierał do worków razem z robotnikami.
Na usypanym przez spychacze wale, biegnącym po linii dawnej alei cmentarnej, zrobiona została asfaltowa droga, dobudowano też schody na stoku w kierunku os. Lecha. Dziś w miejscu cmentarza jest przejście pod ul. Krzywoustego z os. Czecha na os. Stare Żegrze, a jedyną pozostałością tej niewielkiej nekropolii są rosnące topole.
Korzystałem z książki Łukasza Jastrząba "Likwidacje cmentarzy rzymskokatolickich w Poznaniu po 1945 r.", opracowania "Kilka słów o poznańskich nekropoliach" Joanny Lubierskiej-Lewandowskiej z Wielkopolskiego Towarzystwa Genealogicznego "Gniazdo" oraz tekstu Andrzeja Niziołka "Cmentarze za murami".
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze