Rzeki wysychają. Czy z wód w Polsce zniknie wiele cennych organizmów?

Brak regularnych opadów, brak pokrywy śnieżnej, wzrastająca temperatura, zwiększone parowanie, a także odpompowywanie wody przez lata na własny użytek lub w celu osuszenia terenów spowodowały, że zjawisko suszy towarzyszy nam od kilku już lat.

Obserwujemy, jak na kolejnych wielkopolskich jeziorach linia brzegowa się oddala. Ale widzimy też ubytek wody w rzekach. I to tych najważniejszych. Nie tak dawno kraj obiegły zdjęcia wysychającego Sanu.

Sytuacja nie wygląda lepiej w Wielkopolsce, gdzie zjawisko suszy odczuwalne jest najmocniej. Wodowskaz na Warcie w okolicach mostu św. Rocha w Poznaniu w piątek 29 lipca wskazał jedynie 118 centymetrów. To niewiele więcej niż wynosi absolutne minimum.

ZOBACZ TAKŻE: Było jezioro, nie ma jeziora. Tak znikają wakacyjne kurorty [FELIETON]

Cybinę, czyli prawobrzeżny dopływ Warty, miejscami można teraz przejść w Poznaniu suchą nogą. Nie pomaga nawet spiętrzenie jej zaporą ziemną, tworzącą zbiornik retencyjny - Jezioro Maltańskie.

ZOBACZ TAKŻE: Lubuska susza w pełni: Wysychają rzeki, promy nie kursują

Susza definiowana jest jako niedobór wody na danym terenie, klasyfikowany według następujących po sobie faz. W pierwszej kolejności mamy do czynienia z suszą meteorologiczną, która jest wynikiem deficytu opadów na danym terenie. Następną fazą jest susza glebowa, nazywana również rolniczą, oznaczająca niedobór wody w przypowierzchniowej warstwie gleby. Kolejnymi są susze hydrogeologiczna i hydrologiczna, oznaczające deficyt wód podziemnych i deficyt wody w rzekach lub zbiornikach wodnych. Obecnie mamy do czynienia z każdym rodzajem suszy.

Jak wskazuje dr hab. inż. Ireneusz Laks z Katedry Inżynierii Wodnej Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, w Cybinie jest tak niski stan wody, że tworzą się zastoiska w samym korycie. - Koryto rzeki nigdy nie jest równe jak stół. Tworzą się kępy, rosną trawy. Przy wyższych stanach wodach my jednak tego nie widzimy. Obecnie, gdy jest tak sucho, a przepływ jest tam mały, woda od strony Warty z Cybiny może w ogóle nie dopływać - mówi.

Zdaniem naukowca jeśli przypatrzymy się temu, jak woda obecnie płynie w Cybinie, możemy się zdziwić. - Niskie stany wody sprawiają, że może ona płynąć w różnych kierunkach. Czasami może się wydawać, że płynie nawet pod górę - mówi dr hab. Laks.

I chociaż Warta to rzeka żeglowna, niski stan wody utrudnia pływanie po niej. Statek wycieczkowy "Bajka" w ostatnich dniach z tego względu zawiesił kurs w kierunku północnym, w stronę Szeląga. Do odwołania wszystkie rejsy tramwaju wodnego odbywają się z przystanku Katedra w kierunku Wildy.

ZOBACZ TAKŻE: Rzeki w Polsce wysychają. Najtrudniejsza sytuacja w Wielkopolsce i w Lubuskiem

Brak wody odsłania także "skarby", które spoczywają na dnie rzek. - Jedyny plus, jeśli można w ogóle się jakichkolwiek doszukiwać, to że możemy zobaczyć, co skrywa dno rzeki. I że możemy to posprzątać. To także okazja, by sprawdzić stan techniczny budowli, które są wzdłuż brzegów - mówi Ireneusz Laks.

Bo jeśli by szukać innych korzyści, to ich niestety nie ma. A może być coraz gorzej. Jak dowodzą eksperci - niskie stany wody zdarzały się, ale nie z taką intensywnością, jak dziś.

Przyczyna jest złożona. To nie tylko wspomniany brak opadów oraz bezśnieżne zimy. Zdaniem Michała Walkowiaka, eksperta ds. ochrony zasobów wodnych, to także rozbudowane układy kanalizacji w miastach i melioracja na terenach rolnych. - Czego skutkiem jest szybkie odprowadzenie wody do rzeki i jej szybki spływ do morza oraz brak rozwiązań zapewniających infiltrację wody do ziemi w miastach - mówi.

To właśnie brak wód gruntowych jest przyczyną tak szybkiego wysychania rzek. Bowiem takie cieki, jak Cybina czy Warta w okresach ciepłych, słonecznych, bez opadów, zasilane są tylko gruntowo.

Na zdjęciu Cybina.

Czy grozi nam więc, że nasze poznańskie rzeki całkowicie wyschną? Eksperci są spokojni o Wartę, ale w sprawie Cybiny nie mają jednoznacznej odpowiedzi, czy rzeka przetrwa kolejne suche lata.

- Dotychczas miejscowy zanik wody obserwowaliśmy na mniejszych ciekach. Dziś zdarza się i na większych. Musimy się przyzwyczaić, że niektóre rzeki staną się rzekami okresowymi. Podobnie dzieje się od lat na południu Europy. Po okresie deszczowym w takich miejscach gromadzi się woda, ale w czasie lata obserwujemy wyschnięte koryta - mówi prof. Tomasz Kałuża z Katedry Inżynierii Wodnej i Sanitarnej Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu.

ZOBACZ TAKŻE: Najgorsza susza od lat. Żaden region nie jest na nią odporny

Kolejną istotną kwestią jest temperatura wody. Zgodnie z wyliczeniami Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej na wszystkich ciekach w Polsce, także w Warcie czy Cybinie temperatura wzrosła.

Na zdjęciu Cybina.

Na podstawie analiz i zebranych pomiarów wynika, że w ciągu ostatnich 30 lat nastąpił istotny wzrost średniej rocznej temperatury wody w Warcie o 0,38 stopnia. Co istotne, największy wzrost średnich temperatur stwierdzono w miesiącach półrocza chłodnego - w listopadzie i marcu.

Eksperci wskazują, że wyższa temperatura powietrza i wody przyczyniła się do znaczącego skrócenia okresu występowania zjawisk lodowych na rzece - zmniejszeniu uległa liczba dni ze zjawiskami lodowymi oraz dni z pokrywą lodową, która w ostatnich latach coraz rzadziej na Warcie występuje.

Obserwowany wzrost temperatury wody ma negatywny wpływ na funkcjonowanie rzeki poprzez pogorszenie warunków tlenowych, zwiększające się ryzyko wystąpienia zakwitów glonów, wydłużenie sezonu wegetacyjnego roślin i przyspieszenie procesu zarastania koryta, co skutkuje spowolnieniem odpływu wody i zwiększeniem procesu parowania, który prowadzi do pomniejszania zasobów wodnych w zlewni rzeki.

Na zdjęciu Cybina.

Zdaniem naukowców dalszy wzrost temperatury wód może sprawić, że z polskich rzek zniknie wiele cennych organizmów pogłębiając kryzys bioróżnorodności i klimatyczny.

Na zdjęciu Warta.

Czy można wysychanie rzek zatrzymać? I tu pojawiają się różne rozwiązania.

Na zdjęciu Cybina.

Najprostszą odpowiedzią jest deszcz. Potrzebny jest długotrwały opad. I nie taki lokalny, a w skali kraju. Zgodnie z wyliczeniami synoptyków, musiałoby jednak padać przez kilka miesięcy, by odbudować braki w zasobach wodnych.

Na zdjęciu Warta.

Niestety, w ostatnich latach na regularny deszcz latem trudno liczyć. Częściej mamy do czynienia z intensywnymi, nawalnymi opadami, które nie zasilają gruntu, a od razu spływają kanalizacją do rzek i cieków podnosząc ich poziom na krótką chwilę i wpływają od razu do Bałtyku. Są przyczyną także tzw. powodzi błyskawicznych.

Na zdjęciu Cybina.

ZOBACZ TAKŻE: Susza i pożary bezlitosne dla Włoch. Umiera Pad, największa rzeka w kraju

- Alternatywy są dwie. Albo człowiek w skali globalnej zmieni postępowanie i przywróci pewien rytm, który panował wcześniej. Ale na to bym nie liczył. Albo na poziomie lokalnym postaramy się naszą gospodarkę wodną uporządkować - mówi dr hab. Ireneusz Laks.

Na zdjęciu Warta.

Michał Walkowiak uważa, że sytuację mogłaby poprawić retencja gruntowa. Ta polega na zasilaniu wód gruntowych, które następnie zasilają głębsze warstwy wód, z których pobieramy wodę dla celów pitnych, zapewniają wodę roślinom i stabilizują poziom wody w rzekach i zbiornikach szczególnie w okresach suszy.

Na zdjęciu Warta.

- Brak zasilania ziemi wodami opadowymi i roztopowymi powoduje zachwianie takiej równowagi. A skutki już odczuwamy, co widać na rzece Warcie czy mniejszych ciekach. Nie wspomnę już o gminach, które proszą o ograniczenie zużycia wody. Wiedzą, że zaraz może im się skończyć ta woda głębinowa, którą ludzie piją - mówi Walkowiak. W samej Wielkopolsce takich apeli o mniejsze zużycie wody jest kilkadziesiąt. Zgodnie z danymi bloga Świat Wody w całej Polsce w połowie lipca było ich 287.

Na zdjęciu Cybina.

ZOBACZ TAKŻE: Kolejne gminy wokół Radomia wzywają mieszkańców, by oszczędzali wodę. "Szanujmy się nawzajem!"

By poprawić retencję gruntową, trzeba ograniczyć jej odpływ z nawierzchni. Jest to potrzebne zwłaszcza, gdy charakter opadów się zmienił. Zdaniem Walkowiaka możliwe, jeśli w miastach, takich jak Poznań, zastosujemy nawierzchnie zatrzymujące wodę. - To, co dalej odpłynie, należy zagospodarować w gruncie poprzez niecki filtracyjne, ogrody deszczowe czy podziemne zbiorniki infiltracyjne - uważa.

Na zdjęciu Cybina.

Z kolei to, co zostanie zgromadzone w zbiornikach i nie zasili gruntu może być wykorzystywane w czasie suszy do polewania przydomowych ogródków. Zwłaszcza w Poznaniu jest to możliwe, bowiem miasto przeznaczyło od tego roku środki na małą retencję, której celem jest zatrzymywanie i ponowne wykorzystywanie deszczówki.

Na zdjęciu Cybina przy Warcie.

Mieszkańcy, a także przedsiębiorcy czy wspólnoty i spółdzielnie mieszkaniowe mogą liczyć na dotacje na wykonanie systemów deszczowych do zatrzymywania i wykorzystywania opadu. Dotacja może pokryć do 80 proc. kosztów. Spółdzielnie i wspólnoty mieszkaniowe mogą liczyć na pomoc w wysokości do 50 tys. zł, pozostali - do 6 tys. zł.

Na zdjęciu Cybina.

Jednak zdaniem Ireneusza Laksa mądre gospodarowanie wodą jest dziś niewystarczającą receptą na problem niedoboru wody w ciekach wodnych. - Być może należałoby też rozważyć regulację stanów wody w obrębie Poznania przez budowę jakiegoś stopnia piętrzącego na Warcie, który nie będzie zbyt ingerował w przyrodę, ale w okresie ekstremalnych susz, z jakimi mamy do czynienia teraz, pozwoli zachować stały poziom wody w rzece - mówi.

Inżynier wskazuje, że należałoby także wrócić do tematu budowy dużych zbiorników retencyjnych. Na Warcie znajduje się jeden, duży zbiornik Jeziorsko, który powstał w latach 80. XX wieku. - On alimentuje Wartę w okresach suchych, dzięki czemu nie ma problemu, że zabraknie nam wody w rzece póki co. Ale też nie może przekroczyć określonych dla swojego działania wartości. Potrzebne byłyby kolejne duże zbiorniki. A tych niestety, nie stawiamy - mówi Laks.

Na zdjęciu Cybina.

W planach od lat była budowa w Wielkopolsce zbiornika Wielowieś Klasztorna pod Kaliszem. Jednak członkowie WWF wskazują na wiele zagrożeń związanych z ewentualną realizacją inwestycji, której projekt pochodzi sprzed kilkudziesięciu lat. - Zbiornik ten nie spełnia w najmniejszym stopniu współczesnych potrzeb, jego budowa jest sprzeczna z wytycznymi krajowymi i unijnymi, a negatywne skutki najsilniej odczuje Kalisz oraz jego mieszkańcy - wskazują aktywiści.

Na zdjęciu Cybina.

Uważają, że w dobie zmiany klimatu i postępującego problemu suszy, inwestowanie w zbiorniki zaporowe niszczące przyrodę jest najgorszym możliwym rozwiązaniem. - Gremia naukowe wyraźnie wskazują, że w walce ze skutkami suszy może pomóc nam wyłącznie inwestowanie w naturalną retencję, odtwarzanie mokradeł, przywracanie krętości rzek. W żadnym wypadku budowa zbiornika zaporowego nie spełnia tych wytycznych.

Na zdjęciu Cybina.

Niski poziom wód nie dotyczy tylko Warty. Na około 64 proc. stacji wodowskazowych rejestrowane są stany niskie, a na około 29 proc. stany średnie. - W większości przypadków notujemy tendencje spadkowe poziomu rzek w Polsce, co oznacza, że sytuacja może się w następnych dniach i tygodniach pogarszać. Aktualnie możemy mówić o intensyfikacji rozwoju wszystkich faz suszy - informuje IMGW.

Na zdjęciu Cybina.

ZOBACZ TAKŻE: Odry prawie nie widać. Susza hydrologiczna jest też na innych dolnośląskich rzekach

W ostatnich dniach lipca odnotowano prawie 230 (najwyższa wartość z ostatnich 5 lat) stacji z przepływem poniżej wartości średniego niskiego rocznego przepływu.

Na zdjęciu Cybina.

Czy susza oznacza brak zagrożenia powodzią? Wręcz przeciwnie. Coraz częściej długie okresy bezdeszczowe są rozdzielone krótkotrwałymi i intensywnymi opadami deszczu o lokalnym charakterze. To, w zestawieniu z postępującą antropopresją, w szczególności w postaci wzrostu powierzchni uszczelnionych, np. w miastach, powoduje wzrost zagrożenia powodziami błyskawicznymi.

Na zdjęciu Warta.

W 2021 roku odnotowaliśmy co najmniej kilka takich zdarzeń, m.in. w Poznaniu, gdzie w ciągu godziny na stacji na stacji IMGW zanotowano 64 mm opadów - to więcej niż wynosi średnia suma opadów dla całego czerwca w Poznaniu. Efekt: zakorkowane ulice, sparaliżowana komunikacja miejska, nieczynna sygnalizacja świetlna. Zawalił się dach szkoły sportowej na osiedlu Pod Lipami. Straż pożarna odebrała w dniu nawałnicy aż 2 tys. zgłoszeń.

Na zdjęciu teren nad Wartą.

- Zmiana klimatu i nasilająca się antropopresja powodują wzrost zagrożenia hydrologicznego w Polsce, w szczególności jeśli chodzi o częstotliwość występowania i wielkość ekstremalnych zjawisk hydrologicznych. Wobec tego konieczne jest podejmowane właściwych działań adaptacyjnych, zarówno na poziomie rządowym, jak i samorządowym - wyjaśnia dr Paweł Przygrodzki, dyrektor Centrum Osłony Hydrologicznej Kraju w IMGW-PIB. - W mojej opinii niezwykle istotne są również działania obywatelskie, skutkujące np. zwiększeniem retencji i wtórnego wykorzystywania wód opadowych. Do tego typu aktywności zachęcamy, prowadząc liczne kampanie edukacyjne. Dopiero taka synergia działań, podejmowanych i realizowanych na różnych szczeblach, pozwoli w przyszłości na ograniczenie negatywnych konsekwencji zmiany klimatu - dodaje.

Na zdjęciu tereny nad Wartą.